چوب حراج خشکسالی بر دام سبک!

مسعود حمیدی_ روزنامه خراسان/تورم، نوسانات اقتصادی، کاهش ارزش پول ملی و از همه مهم‌تر کاهش قدرت اقتصادی مردم در یک دهه گذشته یکی از مهم‌ترین عوامل سقوط سرانه مصرف گوشت در کشور است طوری که برخی آمارها و کارشناسان مدعی‌اند در طول یک دهه گذشته سرانه مصرف گوشت قرمز در کشور از بیش از ۱۰ کیلو در ۱۳۹۳ به کمتر از ۳ کیلو در پایان سال گذشته رسیده است.
​​​​ البته در این مدت قیمت گوشت قرمز از حدود ۲۵ تا ۳۰ هزار تومان در ۱۳۹۳ به بیش از ۶۰۰ هزار تومان رسیده است و این تغییر قیمت‌ها به‌هیچ‌عنوان متناسب با میزان رشد درآمدهای مردم و قدرت اقتصادی خانوار نبوده است. اما شاید بتوان از نگاه دیگری هم به این موضوع نگریست و تمام مسئله را محدود به مسائل صرف اقتصادی ندانست هرچند هر مسئله و گزاره غیراقتصادی بازهم متأثر از اقتصاد است امانگاهی به تغییرات اقلیمی در یک دهه گذشته نشان می‌دهد خشکسالی و کاهش شدید میزان بارندگی‌ها از یک‌سو و گرایش شدید جمعیت برای ساکن شدن و شهرنشینی و خالی شدن جمعیت روستاها از سوی دیگر، خود به‌نوعی در مسئله گرانی گوشت قرمز اثرگذار بوده است.
فشارهای اقتصادی و خشکسالی در یک دهه گذشته قطعاً بر اقتصاد دامداری و دام‌پروری چه در کشور و چه در استان خراسان رضوی که بحرانی‌ترین دوران اقلیمی خود را در این بازه زمانی طی کرده و امروز به نقطه شاید غیرقابل‌بازگشت رسیده، مؤثر بوده است. هرچند در این سال‌ها مدیران بر توسعه دام‌پروری صنعتی و خروج از دام‌پروری سنتی تأکید داشته‌اند اما به‌هرحال نمی‌توان کاهش جمعیت دام در استان را نادیده گرفت. در ایران هر ۱۰ سال یک‌بار سرشماری عمومی کشاورزی انجام می‌شود و در زمستان سال گذشته بعد از سرشماری انجام‌شده، نتایج آن البته نه به‌صورت کامل منتشرشده است که بررسی ریز داده‌های این چکیده نتایج سرشماری کشاورزی استان در پایان ۱۴۰۳ قابل‌تأمل و شاید اسفناک باشد.
با توجه به این که سرشماری قبلی کشاورزی استان و کشور در سال ۱۳۹۳ انجام‌شده است برای رصد تغییرات و انجام برخی تحلیل ها باید تغییرات صورت گرفته در ۱۰ سال گذشته را بر اساس آمار ۱۴۰۳ و تغییر آن نسبت به ۱۳۹۳ بررسی کرد.


کاهش ۱۸ هزارنفری دامداران دام سبک استان
داده های مرکز آمار کشور نشان می‌دهد تعداد بهره‌برداران دام سبک یعنی گوسفند و بز در کشور در سال ۱۳۹۳ معادل یک‌میلیون و ۱۶۴ هزار و  ۱۵۹ نفر بوده که در پایان سال ۱۴۰۳ تعداد بهره‌برداران کاهش ۱۴۰۰ نفری داشته‌اند اما برای استان خراسان رضوی از ۱۴۰ هزار نفر به ۱۲۱ هزار نفر تنزل پیداکرده یعنی جمعیت بهره‌برداران دام سبک استان در ۱۰ سال گذشته بیش از ۱۸ هزار و ۷۵۰ نفر کاهش داشته است. این گزاره نشان می‌دهد در شرایطی که در کل کشور تعداد بهره‌برداران تنها ۱۴۰۰ نفر تنزل پیداکرده ولی در خراسان رضوی سقوط ۱۸ هزارنفری داشته و این یعنی برعکس بحران در خراسان رضوی در برخی استان‌ها به‌طور قابل‌توجهی تعداد دامداران دام سبک افزایش و سهم خراسان رضوی از تعداد بهره‌برداران از ۱۳ درصد به ۱۰ درصد تنزل پیداکرده است.
اما تحلیل این گزاره به‌تنهایی شاید انحراف درنتیجه گیری باشد و کاهش تعداد بهره‌بردار صرفاً به معنی کاهش دام نیست و بعضاً کاهش تعداد بهره‌بردار ناشی از افزایش بهره‌وری هم تلقی می‌شود بااین‌حال باید دید در ۱۰ سال گذشته جمعیت دام سبک در استان و کشور چه تغییری کرده است.
سقوط ۷۰۰ هزار رأسی دام سبک استان
داده‌ها نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۳ جمعیت دام سبک کشور بیش از ۴۳.۷ میلیون رأس بوده که این جمعیت در پایان ۱۴۰۳ به بیش از ۵۳ میلیون رأس رسیده است. درواقع در ۱۰ سال گذشته جمعیت دام سبک کشور نه‌تنها کاهش نداشته است بلکه ۱۰ میلیون رأس به آن افزوده‌شده و این متأثر از همان رشد تعداد بهره‌برداران در برخی استان‌هاست. اما در استان خراسان رضوی وضعیت اسفناک است و تعداد دام سبک استان از حدود ۴ میلیون و ۱۹ هزار رأس به ۳ میلیون و ۳۱۷ هزار رأس در پایان ۱۴۰۳ سقوط کرده و حدود  ۷۰۰ هزار رأس از جمعیت دام سبک استان در این مدت کاسته شده است و سهم استان از حدود ۱۰ درصد جمعیت دام سبک کشور به ۶ درصد و جمعیت دام سبک استان حدود ۲۰ درصد تنزل پیداکرده درحالی‌که در کل کشور به همین نسبت به جمعیت دام سبک افزوده‌شده است. بنابراین می‌توان ادعا کرد در ۱۰ سال گذشته متأثر از برخی بحران‌ها به خصوص خشکسالی و خالی شدن جمعیت روستاها، سرانه دام سبک در استان خراسان رضوی سقوط کرده و با توجه به این که جمعیت استان از حدود ۶.۱ میلیون نفر در ۱۳۹۳ به ۷.۱ میلیون نفر در ۱۴۰۳ رسیده، سرانه تولید دام سبک در استان از ۶۶ درصد به ازای هر نفر به ۴۵ درصد به ازای هر یک نفر تنزل پیداکرده است درحالی‌که سرانه تولید دام سبک کشور از ۵۵ درصد به ازای هر نفر به حدود ۶۰ درصد به ازای هر نفر در پایان ۱۴۰۳ افزایش یافته است.
اما این تمام ماجرا نیست و قطعاً یکی از تحلیل‌های قابل‌قبول و قابل دفاع در عملکرد دام‌پروری و دامداری استان با توجه به شرایط اقلیمی و خشکسالی حاکم، تغییر راهبرد داوطلبانه یا مدیریت‌شده از پرورش دام سبک به رشد و توسعه دامداری صنعتی آن هم در دام سنگین یعنی گاو و گوساله باشد. به همین دلیل لازم است بررسی شود که جمعیت دام سنگین استان و کشور در این مدت چه تغییری کرده است. آمار رسمی نشان می‌دهد تعداد بهره‌برداران دام سنگین کشور از حدود ۷۰۰ هزار بهره‌بردار به حدود ۵۳۰ هزار نفر تنزل پیداکرده و تعداد بهره‌برداران دام سبک استان از بیش از ۳۵ هزار و ۸۰۰ نفر به حدود ۲۲ هزارو ۶۰۰ نفر تنزل یافته است  و سهم استان از تعداد کل بهره‌برداران دام سنگین کشور از ۵.۲ درصد به ۴.۱ درصد رسیده، یعنی نسبت کاهش تعداد بهره‌برداران دام سنگین استان بیشتر از متوسط کشور بوده است. اما بازهم این گزاره بیانگر تمام ماجرا نیست و ممکن است با افزایش ضریب بهره‌وری به نسبت کاهش تعداد بهره‌بردار، تعداد دام سنگین رشد داشته است که این تغییر کاملاً مثبت خواهد بود.


بهبود وضعیت تولید دام سنگین
داده‌های آماری نشان می‌دهد تحلیل درست است و به‌رغم این که در ۱۰ سال گذشته جمعیت دام سبک استان خراسان رضوی سقوط ۲۰ درصدی داشته و به همان نسبت رشد ۲۰ درصد در جمعیت دام سبک کشور را داشته‌ایم، در حوزه دام سنگین به نظر می‌رسد استان خراسان رضوی بهتر عمل کرده و جمعیت دام سنگین استان از ۲۲۲ هزار رأس به بیش از ۲۶۲ هزار رأس افزایش داشته است که البته این رشد برای کشور هم صورت گرفته و جمعیت دام سنگین کشور از ۴.۲ میلیون رأس به ۵.۱ میلیون رأس افزایش یافته است. اما سرانه تولید دام سنگین برای یک بهره‌بردار در استان خراسان رضوی از ۶ رأس در سال ۱۳۹۳ به ۱۱ رأس در سال ۱۴۰۳ و برای کشور از ۶ رأس به ۹ رأس افزایش پیداکرده است.
ضربه خشکسالی به تولید دام سبک
بنابراین می‌توان اذعان کرد در ۱۰ سال گذشته خشکسالی ضربه سنگینی به پرورش دام سبک در استان زده است و خالی شدن سکنه روستاها و کاهش جمعیت عشایر از یک‌سو و نبود سرمایه‌گذاری در دامداری دام سبک در این مدت باعث کاهش جدید جمعیت دام سبک استان شده است اما در مقابل گرایش برنامه‌ریزی و توسعه دامداری و گاوداری‌های صنعتی در این ۱۰سال منجر به بهبود وضعیت تولید دام سنگین در استان شده است. شاید به همین دلیل است که در ۱۰ سال گذشته شاهد عمیق‌تر شدن شکاف قیمتی بین گوشت گوسفندی و گوشت گاو در استان بوده‌ایم.
بااین‌حال سرجمع تولید گوشت قرمز چه دام سبک و چه دام سنگین در استان در ۱۰ سال گذشته در سراشیبی قرارگرفته و به همان نسبت سرانه تولید گوشت قرمز در استان نزولی بوده و سهم استان در تولید دام کشور کاهش پیداکرده است.