پیش به سوی بازار شمال

«قربانقلی بردی‌محمداف» رهبر ملی ترکمنستان در صدر هیئتی عالی رتبه به تهران سفر کرد. سفری که حاصل آن امضای چند  سند راهبردی میان تهران و عشق آباد بود. پیش از هر سخنی باید گفت که ترکمنستان از سال ۱۹۹۱ به دلیل رویکرد بین المللی غیرفعال و پایبندی عشق آباد به نوعی بی طرفی، از جهان جدا مانده بود و از جمله در بسیاری از مجمع های چندجانبه شرکت نمی کرد. به این ترتیب ترکمنستان به طور مداوم در بحث‌های مربوط به آسیای مرکزی نادیده گرفته می شد.  اما این روند به سرعت در حال تغییر است. از یک سو، در پی تغییراتی در سلسله مراتب رهبری این کشور، دولت ترکمنستان به طور فزاینده‌ای در فعالیت‌های دیپلماتیک خود فعال شده است. از سوی دیگر، هم خود ترکمنستان و هم جامعه بین‌المللی بیشتر به این شناخت می‌رسند که موقعیت جغرافیایی ترکمنستان، آن را به یکی از مهم‌ترین مسیرهای حمل و نقل منطقه، یعنی مسیر شمال – جنوب - مورد علاقه روسیه – و مسیر شرق – غرب که چین و غرب آن را ترجیح می‌دهند – تبدیل کرده است. به همین دلیل، کشورهای بیشتری از جمله روسیه، چین، ایران، هند و ایالات متحده در ترکمنستان دخیل شده‌اند – عمدتا هم اولویت اصلی کشورهای مذکور، بحث‌های مربوط به توسعه مسیرهای حمل و نقل از گذر ترکمنستان آن است. عشق آباد با تلاش برای حفظ بی طرفی و استقلال خود، تلاش می کند کشورهای هر چه بیشتری را در توسعه این مسیرهای ترانزیای شرکت دهد و باور دارد که هر چه شمار بیشتری از کشورها، در این حوزه فعال باشند، فرصت بیشتری برای توسعه اقتصاد و سیاست خود خواهد داشت.

انرژی و گسترش شبکه تجاری 2 مسئله مهم میان تهران و عشق آباد
از این رو  امروزه مهم‌ترین مسئله در روابط تهران-عشق‌آباد احتمالاً به ظرفیت ایران و ترکمنستان برای تبدیل‌شدن به کشورهای ترانزیتی اساسی مربوط می‌شود. ترکمنستان ایران را به عنوان کشوری ترانزیتی که می‌تواند این کشور آسیای مرکزی غنی از گاز را به ترکیه و دنیای عرب متصل کند، باارزش می‌داند. ایران نیز به برقراری مسیر تجارت شمال-جنوب ریلی-دریایی که روسیه را از طریق قزاقستان، ترکمنستان و ایران به هند متصل می‌سازد، علاقه‌مند است. این که  خانم فرزانه صادق وزیر جدید راه و شهرسازی  نیز به طور رسمی  از رهبر ملی ترکمنستان استقبال کرد به نظر در همین چارچوب تفسیر می شود. اما اهمیت ترکمنستان و ایران تنها در حوزه شبکه گسترده تجاری خلاصه نمی شود و حوزه انرژی و گاز طبیعی بخش مهمی از روابط ایران و ترکمنستان است. ترکمنستان با داشتن چهارمین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان و اقتصادی که وابستگی زیادی به این منبع دارد، از فرصت فروش گاز طبیعی خود به ایران که از سال ۱۹۹۷ آغاز شده، استقبال می‌کند. تهران از گاز ترکمنستان که هم‌مرز با شمال ایران، منطقه‌ای با ضعف اتصال به شبکه خط لوله و برق کشور که مدت‌هاست از کمبود گاز رنج می‌برد، بهره‌مند است. این امر ایران را از نیاز به سرمایه‌گذاری برای گسترش خطوط لوله خود از میدان‌های گازی جنوب به مناطق شمالی نزدیک ترکمنستان بی‌نیاز می‌سازند.با این حال، در سال ۲۰۱۷، مسائل مربوط به گاز به طور قابل‌توجهی به روابط دوجانبه آسیب رساند. در اولین روز آن سال، ترکمنستان پس از تلاش‌های ناموفق برای حل برخی اختلافات بین تهران و عشق‌آباد در مورد محموله‌های گازی و مسائل کیفیت گاز، صادرات گاز به این کشور را قطع کرد. موضع عشق‌آباد این بود که ایران باید بدهی ۱.۸ تا ۲ میلیارد دلاری خود برای سال ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ را تسویه کند. حتی در زمستان ۲۰۰۷ و ۲۰۰۸ نیز ترکمنستان صادرات گاز به ایران را متوقف کرد.این اختلاف برای داوری به دیوان بین‌المللی دادگستری ارجاع شد. دیوان حکم داد که ایران باید ۲ میلیارد دلار غرامت به ترکمنستان پرداخت کند.  در این میان اما  با تلاش های دولت سیزدهم در زمینه گسترش روابط با همسایگان آن طور که گفته شد اختلافات در این باره  را از طریق دیپلماسی اقتصادی موفق حل شد. در نوامبر ۲۰۲۱، ایران، ترکمنستان و آذربایجان یک توافقنامه سه‌جانبه مبادله گاز امضا کردند که در ژانویه ۲۰۲۲ اجرایی شد. این قرارداد مبادله برای دریافت گاز از ترکمنستان و انتقال همان مقدار به آذربایجان توسط ایران تنظیم شد. با این حال، در ژانویه ۲۰۲۴، عدم توافق طرف‌ها بر سر شرایط تجاری توافق منجر به تعلیق مبادله شد.

ادامه روند مثبت تعامل با همسایگان در دولت چهاردهم 
حالا اما در جریان سفر  «قربانقلی بردی‌محمداف» رهبر ملی ترکمنستان به تهران و در حضور رئیس جمهور کشورمان، چهار سند مهم و راهبردی همکاری در بخش گاز، گمرکات، همکاری‌های دیپلماتیک و خواهر خواندگی دو بندر امیرآباد و ترکمن‌باشی به امضا رسید که نشان میداد دو کشور همچنان قرار است مسیر خود برای افزایش تعاملات در زمینه  توسعه شبکه تجاری و توسعه تعاملات در حوزه انرژی را در کنار موضوعاتی نظیر افزایش روابط دیپلماتیک به طور جدی ادامه دهند. در این میان اظهارات مسعود پزشکیان رئیس جمهوری در جریان دیدار و گفت و گو با رهبر ملی ترکمنستان نشان داد که دولت چهاردهم نیز به ظرفیت همسایگان توجه دارد. در همین باره رئیس جمهور کشورمان اظهار داشت: «توافقات راهبردی برای ما و ترکمنستان به امضا رسید و امیدواریم که این ارتباطات و توافقات منجر به گسترش همکاری فی مابین در سایر زمینه‌های همکاری شود. توافق گازی با ترکمنستان اقدامی راهبردی برای تبدیل ایران به هاب گازی منطقه است» رهبر ملی ترکمنستان نیز اظهار داشت: «ما همیشه به همکاری با برادران ایرانی‌مان اهمیت زیادی قائل می‌شویم و همیشه تلاش ما این است که این همکاری‌ها را گسترش دهیم. توسعه روابط میان دو کشور برای ترکمنستان اهمیت زیادی دارد.» وی افزود: «ترکمنستان تنها کشوری است که در مجمع عمومی سازمان‌ملل دو بار بی‌طرف شناخته شد و در این بی‌طرفانه شناخته شدن، ایران نقش به‌سزایی داشت و لذا از این همکاری ایران کمال تشکر را داریم. برخی مسائل و پروژه های کلان مانند گاز، انرژی، برق، جاده و حمل و نقل را در مذاکرات داشتیم که امیدواریم ثمره آن، نتایج مثبتی در اجرای طرح ها برای ما داشته باشد.»/روزنامه خراسان