تصویب سند فرابخشی یوزپلنگ برای نخستین بار در کشور

امروز ۹ شهریورماه روز ملی یوزپلنگ آسیایی است، داستان این روز جالب و شنیدنی است، ۹ شهریور ۱۳۷۳ بود که یک یوزپلنگ مادر و سه توله‌اش برای یافتن آب و غذا به شهر بافق استان یزد نزدیک شدند اما فردی که شناختی از یوزپلنگ نداشت، به دلیل ترس از یوزپلنگ‌ها به آنها حمله کرد که در این واقعه یوز مادر از صحنه فرار کرد و دو توله نر و ماده تلف شدند، یک توله ماده باقیمانده که ماریتا نام گرفت، به تهران انتقال یافت و ۹ سال در پارک پردیسان در شرایط اسارت زندگی کرد تا اینکه در زمستان ۱۳۸۲ تلف شد، بر این اساس این روز به عنوان روز ملی یوزپلنگ آسیایی در ایران نامگذاری شد.

چند سال بعد یعنی آذرماه ۱۳۹۳ نیز دو توله دیگر به پردیسان در تهران منتقل شدند، این ۲ یوزپلنگ کوشکی ( نر از پناهگاه حیات وحش میاندشت ) و دیگری دلبر ( ماده از ذخیره‌گاه زیست‌کره توران) بودند، این دو با هدف تکثیر در اسارت و انجام تحقیقات بر روی رفتار گربه‌سانان به این مکان منتقل شده بودند اما بعد از چند سال تلاش ناموفق، مسوولان به این نتیجه رسیدند که باید به زادگاهشان یعنی توران برگردند و در شرایط طبیعی زادآوری داشته باشند که این کار در فروردین سال ۱۳۹۹ انجام شد.

در این گیرودار هم یوزپلنگ ماده دیگری به نام ایران سال ۹۶ در حالی که هشت ماه داشت از قاچاقچیان در تهران گرفته شد و به پردیسان منتقل شد تا در کنار کوشکی و دلبر ناجی نسل خود باشد اما این حیوان زیبا نیز بعد از انتقال کوشکی و دلبر به سمنان منتقل شد.

در این میان کارشناسان به این نتیجه رسیدند که سن کوشکی و دلبر برای زادآوری زیاد است از این رو بر روی ایران تمرکز کردند برای این کار یک یوز نر (فیروز) را از طبیعت گرفتند و بعد از انجام یک سری اقدامات علمی، ایران و فیروز دوم بهمن ماه ۱۴۰۰ وارد دالان عشق شدند و جفت گیری انجام شد بعد از آن ۱۰ اردیبهشت ماه ۱۴۰۱ خبر رسید که ایران سه توله نر البته به روش سزارین به دنیا آورد. نر بودن این سه توله هم امیدی برای حفظ ژنوم این گونه ارزشمند بود.

اما خبر نگران کننده ای از راه رسید و اینکه مادر توله ها را تحویل نمی گیرد تازه این اول ماجرا بود، مراحل شناساندن توله ها به مادر سه روزی طول کشید اما نتیجه نداد و به علت سرد بودن هوا توله ها دیگر از مادر جدا و در شرایط قرنطینه قرار گرفتند و غذا دهی دستی آغاز شد اما از آنجا که یوزپلنگ گونه ای حساس و منحصر بفرد است از این رو نگهداری از توله های آن هم کار دشواری است با توجه به اینکه تجربه ای هم در این زمینه در کشور وجود نداشت، این شد که خبر رسید اولین توله یوز در ۱۴ اردیبهشت یعنی سه روز پس از به دنیا آمدن تلف شد، با این خبر نگرانی ها زیاد شد، اما دیری نپایید که دومین توله هم در ۲۸ اردیبهشت ماه تلف شد بعد از آن گمانه زنی ها نسبت به اینکه امکان تلف شدن توله سوم هم وجود دارد آغاز شد که بعد از آن سازمان حفاظت محیط زیست از یک دامپزشک متخصص یوزپلنگ ها از آفریقا را دعوت کرد، پیتر کالدول به ایران آمد و ۵ روز شرایط توله سوم را زیر نظر گرفت، شیر و مکمل های مخصوصی را با خود آورد و تیمارگر توله شروع به تغذیه کردن توله با این مواد کرد.

بعد از آن توله‌ای که فقط ۳۰۰ گرم بود جان گرفت و شروع کرد به رشد کردن، نامش را پیروز گذاشتند چون از دو برادر دیگر خود قوی تر بود و توانسته بود مشکلات و بی مادری را پشت سر بگذارد، در نهایت پیروز از توران در سمنان به پردیسان در تهران منتقل شد بعد از آن یک تیمارگر به صورت شبانه روزی به مراقبت از پیروز پرداخت، ۱۰ ماه این توله در پردیسان نگهداری شد؛ در این مدت فراز و فرودهای زیادی را تجربه کرد اما از همه آنها جان سالم به در برد.

اما بعد از تمام این کارها و اینکه پیروز به پسر ایران تبدیل شده بود قسمت بود که دوام نیاورد و به برادران خود بپیوندد، حالش بد شد و پنجم اسفندماه در بیمارستان دامپزشکی مرکزی بستری شد اما در نهایت بر اثر نارسایی کلیه و مشکلات گوارشی تلف شد.

البته تمام تلاش و تمرکز سازمان حفاظت محیط زیست بر حفاظت از یوزپلنگ ها در زیستگاه اصلی آنهاست بر این اساس برنامه های مدونی را تهیه کرده و برخی از آنها را دست اجرا دارد یکی از مهمترین اقدامات صورت گرفته امسال برای اولین بار سند فرا بخشی یوز در شورای عالی محیط زیست با تایید رییس جمهور شهید تصویب شد که مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: بر اساس این سند فرابخشی دستور تامین بودجه به میزان ۱۳۰ میلیارد تومان برای حفاظت یوزپلنگ از سازمان برنامه و بودجه در سالجاری داده شد.

غلامرضا ابدالی افزود: از آنجا که یوزپلنگ گونه ای در خطر انقراض است از این رو داشتن برنامه و سندی فرابخشی برای حفاظت از این گونه ارزشمند بسیار حایز اهمیت است از این رو برای اولین بار در شورای عالی محیط زیست سندی فرابخشی برای حفاظت از یوزها با تایید رئیس جمهور شهید به تصویب رسید و بر اساس مقرر شد سازمان برنامه و بودجه مبلغ ۱۳۰ میلیارد تومان برای حفاظت از یوز را تامین کند، تکلیف به سازمان امور استخدامی برای به کارگیری ۳۰ محیط‌بان و استفاده از بخش خصوصی در حفاظت مشارکتی در تکثیر و زیستگاه و نگهداری در اسارت نیز در این جلسه تاکید شد.

پایش جمعیت یوز

وی به پایش جمعیت در زیستگاه ها به عنوان دیگر اقدامات صورت گرفته برای حفاظت از یوزپلنگ اشاره کرد و گفت: در سال ۱۴۰۲ حدود ۲۰ بار مشاهده مستقیم یوزپلنگ و توله هایش توسط محیط بانان در زیستگاه های توران و میاندشت و بینابینی به ثبت رسیده است که ۲ یوز از آنها شناسایی شده اند، این ۲ با نام هیوا و هلیا توسط محیط‌بانان و خارج از دوربین گذاری به شکل مستقیم مشاهده شدند.

وی ادامه داد: نتایج دوربین گذاری در ۵۴ ایستگاه با مشارکت انجمن یوزپلنگ ایرانی در منطقه حفاظت شده، پناهگاه حیات وحش و پارک ملی توران در سال ۱۴۰۲ نمایانگر ثبت ۱۵۰ بار مشاهده یوزپلنگ در ۴۰ ایستگاه، ۳۳۴ بار مشاهده کفتار در ۳۸ ایستگاه، ۲۴۷ بار مشاهده گرگ در ۲۸ ایستگاه و ۱۳۲ بار مشاهده پلنگ در ۱۷ ایستگاه است، در مجموع سه یوز نر به نام های فراز، فقه، تارا (البته تارا در سال ۱۴۰۲ تلف شد)، یوزهای ماده به نام های تلخاب، هرب، مهشاد و ۴ توله نابالغ (نسل سوم تلخاب) از این تصاویر شناسایی شدند.

ابدالی اظهار داشت: همچنین نتایج دوربین گذاری در ۵۱ ایستگاه با مشارکت گروه پایدار در سال ۱۴۰۳ (تا مرداد ماه ۱۴۰۳) در منطقه حفاظت شده، پناهگاه حیات وحش و پارک ملی توران نمایانگر ثبت ۲۲ بار مشاهده یوزپلنگ، ۴۰ بار مشاهده کفتار، ۲۷ بار مشاهده گرگ و ۲۳ بار مشاهده پلنگ است، در مجموع یک یوز نر به نام فراز، چهار خانواده ( یوز ماده به نام های تلخاب و دو توله حدود یک سال و نیمه)، ( یوز ماده هرب و ۲ توله حدود یک سال و نیمه)، ( یوز ماده هلیا و ۲ توله حدود چند ماهه )، (یوز ماده مهشاد و ۴ توله نابالغ چند ماهه - نسل سوم هرب) و یک یوز ماده هیوا از این تصاویر شناسایی شدند، این پایش تا یک ماه دیگر ادامه خواهد داشت و جمع بندی نتایج نهایی متعاقبا اعلام خواهد شد.

تهیه نقشه نجات یوز با همکاری بخش خصوصی

وی گفت: یکی از اقدامات صورت گرفته تدوین نقشه نجات یوز از طریق تقویت حفاظت و امنیت کریدورها و زیستگاه های ارزشمند اطراف مجموعه حفاظتی توران به خصوص از طریق حفاظت مشارکتی است، در واقع محدودیت زیستگاه مناسب برای ایجاد قلمروهای جدید در مجموعه حفاظتی توران وجود دارد و با توجه به قلمروطلبی یوزپلنگ ها و همچنین با توجه به آنکه منطقه وسیعی از این زیستگاه ها و کریدورها خارج از مناطق تحت مدیریت قرار دارند، برای رفع این معضل و برای ایجاد امنیت و تقویت طعمه در زیستگاههای اطراف مجموعه حفاظتی توران و کریدورها برنامه ریزی هایی انجام شد.

مدیرکل دفتر حفاظت و مدیریت حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست ادامه داد: در همین راستا در منطقه شمال مجموعه حفاظتی توران و مجموعه حفاظتی میاندشت اقدام به ایجاد یک منطقه به نام یوزکنام پل ابریشم شد که در قالب تفاهم نامه ای بین استانداری های استان‌های سمنان و خراسان شمالی، ادارات کل حفاظت محیط زیست این استان ها و بخش خصوصی انجمن حفاظت‌گاه های حیات وحش ایران نسبت به ایجاد یک ساز و کار حفاظتی جدید اقدام شده است، همچنین ۱۰ همیار از طریق انجمن حفاظت‌گاه های خصوصی برای تقویت حفاظت در این منطقه به کار گرفته شدند.

وی با اشاره به مشکل کمبود طعمه در این مناطق اظهار داشت: برای رفع این مشکل تفاهم نامه ای با شرکت آهوان طلایی دشت سنگسر در منطقه ای در جنوب شرقی توران برای تقویت حفاظت و رسیدن به هدف ایجاد امنیت منعقد شده است و پنج همیار نیز از طرف این شرکت در این منطقه به کار گرفته شدند، اگر چه این تفاهم نامه با هدف ایجاد امنیت غذایی محقق شد اما با توجه به آنکه روند احیا طعمه ها به صورت طبیعی، تدریجی و نیازمند زمان طولانی است لذا اقدام به ایجاد یک سایت تکثیر و رها سازی طعمه در آن شده است.

به گفته وی مکانیسم های مشابهی برای تقویت حفاظت مناطق جنوب شرقی به سمت کوه های پیر حاجات و طبس و غرب توران به سمت منطقه کی کی و آهوان خرسی در حال برنامه ریزی است.

ابدالی به آزادسازی مراتع در محدوده امن پارک ملی توران به عنوان زیستگاه اصلی یوز به عنوان اقدام دیگر سازمان محیط زیست اشاره کرد و گفت: با توجه به وجود بیش از ۵۰ سامانه عرفی ذکر شده در زیستگاه توران از چندین سال قبل، روند آزادسازی مراتع به خصوص در منطقه امن صورت گرفته است و در سال ۱۴۰۲ سامانه عرفی مرتع تلخاب با حدود ۵ هزار هکتار مساحت و ۱۰۰۰ واحد دامی با مشارکت سازمان و حمایت بخش خصوصی خریداری شد.

ایمن سازی جاده عباس آباد میامی

وی درباره فنس کشی جاده عباس آباد به میامی که در میان زیستگاه اصلی یوزپلنگ ها یعنی منطقه توران واقع شده است گفت: اقداماتی برای ایمن سازی محور عباس آباد در زیستگاه یوزپلنگ آسیایی در استان سمنان با پیگیری از وزارت راه و شهرسازی انجام شده که بر این اساس مقرر شد که این منطقه فنس کشی شود تا دیگر یوزی که قصد عبور از این جاده را دارد با برخورد با خودروهای عبوری تلف نشود.

ابدالی اظهار داشت: فنس کشی در قالب یک طرح دیده شد، بر این اساس یک محدوده حدود ۷۰ کیلومتری تعیین شده که قرار بود بخشی از آن نورپردازی و بخشی هم فنس کشی شود، در بخش هایی که فنس کشی می شد قرار بود زیرگذرها و آب گذرها نیز مرمت شوند به طوری که یوزها بتوانند از زیر آنها عبور کنند که البته تاکنون اقدامی صورت نگرفته است اما حدود ۲ کیلومتر نورپردازی شد تا هم دید راننده و هم حیوان در زمان عبور از جاده بهتر شود.

وی ادامه داد: نصب حدود چهار کیلومتر روشنایی و پایه های آن، نصب هشت عدد دوربین کنترل سرعت میانگین و اعمال ممنوعیت سرعت ۹۰ کیلومتر در ساعت در ۴۵ کیلومتر مسیر، نصب ۲۰ عدد تابلو هشدار (۹ تابلو نصب شده ۱۱ تابلو در حال نصب) و نصب ۳ بنر در مسیر رفت و برگشت از دیگر اقدامات صورت گرفته در این مسیر است.

مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: همچنین مطابق توافق صورت گرفته، انتقال اعتبار به میزان ۲۰ میلیارد تومان برای فنس کشی به طول ۱۰ کیلومتر (۵ کیلومتر در دو طرف جاده) به سازمان محیط زیست موافقت شده و مراحل انتقال این اعتبار در سال گذشته انجام نشد اما طی ماه های گذشته موافقت با انتقال ۵۰ میلیارد تومان از بودجه وزارت راه از طریق موافقت سازمان برنامه و بودجه شکل گرفته است.

به گفته وی مناقصه از سوی وزارت راه و شهرسازی برای فنس کشی ۱۰ کیلومتر از دو طرف جاده انجام شده است.

وی اظهار داشت: مشارکت بخش خصوصی در ایمن سازی جاده عباس آباد میامی در قالب تفاهم نامه با شرکت هواپیمایی ماهان از دیگر اقدامات صورت گرفته است، در واقع این شرکت تعهد کرده که نقاط پرخطر به طول ۸۰ کیلومتر در مسیر رفت و برگشت را طبق طرح کارشناسی شده فنس کشی کند که تاکنون حدود ۲ کیلومتر پایه گذاری فنس ها (۷۰۰ عدد پایه و فاصله هرپایه تا پایه بعدی ۲.۶۰ ) در محدوده نقشه انجام شده و در اواخر فروردین و اوایل اردیبهشت اقدام به تکمیل آن خواهد کرد.

ابنیه و تقویت تجهیزات

ابدالی گفت: برای حفاظت بهتر، اقدام به ساخت و تعمیر محیط بانی های واقع در منطقه کردیم که از جمله آنها ساخته شدن محیط بانی احمد آباد در توران و تعمیر، تکمیل و تجهیز محیط‌بانی‌های طرود، زمان آباد، عباس آباد و قلعه جه در میاندشت در ۲ سال اخیر صورت گرفته است.

وی ادامه داد: از منابع دولتی ۱۰ دستگاه موتورسیکلت برای توران، ۸ دستگاه موتورسیکلت برای میاندشت، تجهیزات فردی محیط بانان توران و میاندشت، یک دستگاه پهپاد برای توران، یک دستگاه پهپاد برای میاندشت و دوربین تله ایی تامین شده است.

وی به دیگر اقدامات صورت گرفته از طریق تفاهم نامه هایی با مشارکت بخش خصوصی برای تقویت تجهیزات اشاره کرد و گفت: انجمن حفاظت‌گاه های خصوصی برای منطقه یوزکنام ۱۰ دستگاه موتورسیکلت تامین کرده همچنین تجهیزات فردی ۱۰ همیار به کار گرفته شده در منطقه را نیز تهیه کرده است ، مقر حفاظتی هم تامین شده است، همچنین تامین ۲ دستگاه خودرو فوتون، تامین یک عدد بیل بکهو، یک دستگاه پیکاپ جنوب شرق توران و ۲ دستگاه موتور سیکلت منطقه جنوب شرق توران از دیگر تجهیزات تامین شده با همکاری بخش خصوصی است.

تقویت منابع آبی در سمنان و خراسان شمالی

ابدالی ادامه داد: در مجموعه حفاظتی توران ۱۱ تلمبه بادی جدید علاوه بر پنج تلمبه بادی قدیمی و تعمیر چهار عدد آنها، نصب چهار عدد تانکر آب، سه تانکر چرخدار ۴۰۰۰ لیتری و ۲۰۰۰ لیتری، آبرسانی به دشت حرب توران از طریق لوله کشی از تانکرو ایجاد آبشخور تامین شده است، همچنین در مجموعه حفاظتی میاندشت تعمیر ۲ تلمبه بادی، ایجاد ۱۵ آب بند خاکی و خرید ۱ ساعت حقابه نیز انجام شده است.

آگاهی رسانی عمومی

وی با تاکید بر نقش آموزش در آگاهی رسانی درباره اهمیت حفاظت از گونه ارزشمند یوزپلنگ گفت: آموزش چهره به چهره به چوپانان ۴۸ سامانه عرفی، آموزش جمعی طی یک کارگاه آموزشی ۸۰-۱۰۰ نفربرای جوامع محلی در مجموعه حفاظتی توران و آموزش چهره به چهره به چوپانان ۳۰ نفر در مجموعه حفاظتی میاندشت و برگزاری روز ملی یوزپلنگ در هر دو استان از جمله برنامه های آموزشی در این راستا است.

برنامه های مرتبط با تکثیر در اسارت

ابدالی افزود: برنامه تحقیقاتی- اجرایی مرکز تکثیر و پرورش در اسارت و نیمه اسارت یوزپلنگ آسیایی در مجموعه حفاظتی توران و استاندارد سازی این مرکز با همکاری بخش خصوصی در حال انجام است، علاوه بر این برگزاری جلسات تخصصی دامپزشکی، اقدامات دامپزشکی و تدوین برنامه تکثیر در نیمه اسارت هم جزو برنامه های در دست اقدام است.

وی ادامه داد: اکنون در مرکز تکثیر و پرورش در اسارت و نیمه اسارت یوزپلنگ آسیایی در مجموعه حفاظتی توران یک یوز ماده ۱۶ ساله، یک یوز نر ۱۲ ساله ، یک یوز ماده بالغ و ۲ یوز ماده یک و نیم ساله وجود دارد که در یک مجموعه فنس متمرکز و کوچک نگهداری می شوند، همچنین یک توله یوز حدود یکساله که اخیرا از منطقه یوزکنام بدون مادر بود از طبیعت گرفته و به مرکز توران منتقل و به این مجموعه اضافه شد، البته برای آینده این یوز هنوز تصمیم گیری قطعی نشده است.

مدیر کل دفتر حفاظت و مدیریت حیات‌وحش سازمان حفاظت محیط‌زیست گفت: برنامه های مرتبط با تکثیر در این مرکز صورت گرفته و سلامت آنها تحت نظر دامپزشک معتمد استان با نظارت این معاونت قرار دارد، همچنین برای تصمیم گیری در خصوص اقدامات مرتبط، کمیته دامپزشکی با حضور اساتید مرتبط با موضوع دانشگاه تهران تشکیل می شود.

وی افزود: برنامه مدیریت فراجمعیت ها برای این مرکز تدوین شده است که بتوان این یوزها را به صورت نیمه اسارت مدیریت کرد، رویکردی که موفقیت حدود ۸۰ درصد را تضمین می کند ، این برنامه به حدود ۱۰۰ میلیارد تومان منابع مالی نیاز خواهد داشت که در مرحله رایزنی برای تامین منابع مالی از طریق منابع دولتی، بخش خصوصی داخلی و بین المللی است.

ابدالی گفت: اعزام دامپزشک رسمی دفتر حیات وحش برای آشنایی با نحوه درمان یوزپلنگ ها به آفریقای جنوبی به مدت سه هفته و ساخت اتاق درمان فوریتی و تجهیز و تکمیل اتاقک یوزبان ها از دیگر اقدامات انجام شده است.

وی اظهار داشت: تغذیه یوزپلنگ ها در این مرکز به صورت ماهانه هزینه بالایی دارد که بخشی از آن در قالب تفاهم نامه ای با صندوق ملی محیط زیست در مدت سال ۱۴۰۱ انجام گرفته است.

ابدالی تاکید کرد: زمانی که گونه ای در شرایط بحرانی قرار می گیرد برای حفاظت از آن نیازمند بودجه ویژه ای هستیم اگر بخواهیم برای حفظ یوز کاری بکنیم باید مانند اقدامات جهانی باشد مثلا کارهایی که برای حفظ پاندا در چین انجام شده در غیر اینصورت با کارهای روزانه و معمول کاری پیش نمی رود.