دهک بندی جدید برای جبران ناترازی123هزار میلیاردی؟

محمد حقگو- روزنامه خراسان/طبق اظهارات مقام مسئول وزارت رفاه، دهک بندی خانوارها مهرماه قرار است به روز رسانی شود. این در حالی است که تازه ترین آمارهای دیوان محاسبات از یارانه بگیری 81 میلیون نفر از خانوارها در سال گذشته خبر می دهد. از سوی دیگر نتایج بررسی های مرکز پژوهش های مجلس نشان می دهد که بودجه هدفمندی یارانه ها که در سال گذشته با ناترازی سنگین 123 هزار میلیارد تومانی روبه رو بوده که هم بر بودجه دولت و هم بر بودجه شرکت های دولتی اثر منفی گذاشته است. با این اوصاف، این سوال مطرح می شود که این وضعیت پرداخت سنگین یارانه ها که در نهایت به ضرر همه مردم است تا کجا می تواند ادامه داشته باشد؟

به گزارش خراسان، دهک بندی خانوارها قرار است در مهرماه به روز رسانی شود. این را خبرگزاری ایسنا به نقل از رئیس مرکز مطالعات و اطلاعات رفاه ایرانیان خبر داده است. محمدی گفته است که اواخر شهریور یا مهرماه امسال، وزارت رفاه، سومین مرحله به روز رسانی اطلاعات اقتصادی خانوارها برای وسع سنجی، رتبه بندی و دهک بندی خانوارها را انجام خواهد داد. وی با بیان این که آخرین به روزرسانی داده های اقتصاد در دی 1402 اتفاق افتاده است، گفت: طبق برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، قرار بر این بوده که شهریورماه سال ۱۴۰۳ نیز مرحله بعدی ثبت و اعمال به روزرسانی اقتصادی خانوارها اتفاق بیفتد، از همین رو پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان اقدام به دریافت و پایش داده‌های اقتصادی جدید خانوارها از سوی دستگاه‌های مختلف کرده تا براساس شاخص‌ها و متغیرهای اقتصادی و رفاهی میزان وسع خانوارها را بادریافت داده ها نسبت به بروزرسانی و اعمال دهک جدید اقدام کند. محمدی هم چنین از عدم ارسال داده‌ خانوارها از سوی برخی دستگاه‌ها از جمله بانک مرکزی هم خبر داده و گفت: بانک مرکزی یکی از دستگاه‌های مهم داده‌ای محسوب می‌شود اما تاکنون اطلاعات بانکی به این پایگاه برای این مرحله نرسیده است.

چند دهک مردم یارانه می گیرند؟

کارکرد عمده دهک بندی در نظام رفاهی ایران، چند سالی است که با حذف اقشار پردرآمد از فهرست یارانه بگیران گره خورده است. در این سال ها اگر چه تورم بالا، موجب شده تا در سال های اخیر فاصله اقشار مرفه با خط فقر کمتر شود، اما باز به نظر می رسد ارقام کنونی شمول دهک ها از یارانه غیر منطقی است. طبق گزارش اخیر دیوان محاسبات، در سال گذشته حدود 81 میلیون ایرانی یارانه دریافت کرده اند. این در حالی است که تازه ترین برآوردهای مرکز آمار نشان می دهد جمعیت کشور هم اینک در حدود 86 میلیون نفر است. در نتیجه می توان محاسبه کرد که در حال حاضر حدود 94 تا 95 درصد جمعیت کشور یعنی بیش از 9 دهک مردم جامعه از یارانه بهره مند هستند.  

حذف 3 دهک پردرآمد؛ تردیدهای اجرایی و قانونی

یکی از موضوعاتی که در سال های گذشته در خصوص پرداخت یارانه وجود داشت، حذف سه دهک بالای درآمد از فهرست مشمولان یارانه بود. به عنوان مثال قانون بودجه سال 96)، تکالیفی مبنی بر حذف سه دهک پردرآمد وجود داشت. با این حال این حکم قانونی در عمل اجرا نشد. تا این که در سال های اخیر به نظر می رسد این موضوع مجدداً پررنگ شده است.

به عنوان مثال در حوزه اجرا، کالابرگ الکترونیک در ماه های گذشته تنها به 7 دهک تعلق گرفت. در مواد قانونی مختلفی نیز می توان ردپایی از اشاره به 7 دهک برای متمایز ساختن آن ها در دریافت یارانه ها مشاهده کرد.

به عنوان مثال بند د قانون بودجه سال 1402 با اشاره به ماده 13 قانون جوانی جمعیت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی را موظف کرده است ضمن به روزرسانی داده ها، دو بار در سال با اتکا به داده های متقن و ثبتی پایگاه اطلاعات رفاه ایرانیان و واقعیت های اقتصادی کشور، درآمد سرانه خانوارها و قدرت خرید مردم، نسبت به شناسایی گروه های مشمول حمایت و مشمولان ماده (۱۳) قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت و برقراری حمایت های یارانه ای آن ها و اعلام حذف گروه های پردرآمد از حمایت های یارانه ای اقدام کند.

در این رابطه مراجعه به ماده 13 قانون حمایت از خانواده نیز نشان می دهد که در این بند قانونی سازمان هدفمندی یارانه ها مکلف شده است از محل درآمدهای ناشی از حذف یارانه سه دهک بالای درآمدی نسبت به افزایش یارانه فرزندان خانواده های دهک های اول تا چهارم دارای حداقل سه فرزند تحت تکفل که هیچ کدام از والدین در دستگاه های مذکور در ماده (۲۹) قانون برنامه پنج ساله ششم شاغل نباشند به میزان سه برابر یارانه مصوب سایرین پرداخت کند. 

اشاره هایی به حذف 3 دهک پردرآمد در برنامه هفتم پیشرفت

از سوی دیگر برنامه هفتم نیز بر حذف سه دهک پردرآمد توجه داشته است. هر چند الزام و تکلیفی به ظاهر مشخص نکرده است. ماده 31 این قانون به وزارت تعاون اجازه داده است در سقف منابع مربوط در قوانین بودجه سنواتی با طراحی و استقرار نظام تأمین اجتماعی چندلایه، مبتنی ‌بر آزمون وسع با هدف کاهش فقر مطلق و بهبود توزیع درآمد و با شناسایی اقشار کم‌درآمد تا دهک هفتم درآمدی با رویکرد اجتماع‌محور نسبت به ارائه اقلام ضروری، در قالب بسته معیشتی پایه به خانوارهای کم‌درآمد به‌صورت کالابرگ الکترونیکی مازاد بر یارانه‌های قانونی اقدام نماید.

رویکرد توانمندسازی به جای یارانه بگیری در بخشنامه بودجه 1404

علاوه بر موارد فوق، بخشنامه بودجه سال آینده که نخستین بودجه اجرایی در برنامه هفتم به شمار می رود، بر رویکرد توانمندسازی اقشار کم درآمد به جای پرداخت یارانه تاکید کرده است. این بخشنامه با بیان این که شاخص های نابرابری نشان از کاهش ضریب جینی دردو سال اخیر می دهند، روند مذکور را مشابه سال‌های ابتدایی اجرای برنامه هدفمندسازی یارانه ها در ابتدای دهه 90 دانسته و آورده است: طبق آمارهای اقتصادی، کاهش نابرابری با کوچک سازی طبقه متوسط همراه بوده و در عین حال دنباله های توزیع درآمدی (یعنی اقشار خیلی ضعیف و اقشار خیلی پردرآمد) حجیم تر شده اند. بخشنامه مذکور تصریح می کند که این روند بادوام نیست چرا که افزودن اندازه یارانه نقدی طرفاً یک علاج مقطعی و خوشی گذراست. برای کاهش فقر و نابرابری ضروری است اصلاحات ساختاری در نظام دستمزد و بازار کار رخ دهد. هم چنین لازم است در توزیع یارانه ها، شناسایی دقیق و پرداخت مشروط به توانمندسازی به عنوان دو اصل کلیدی در رفع فقر بلندمدت مورد توجه قرار گیرد.

کسری 123 هزار میلیاردی پیش روی بودجه هدفمندی

با همه این اوصاف، باید گفت پرداخت یارانه به بیش از 9 دهک در شرایطی است که گزارش ها از ناترازی سنگین بودجه هدفمندی یعنی منشا پرداخت یارانه ها حکایت دارد. طبق گزارش شماره 23020020 مرکز پژوهش های مجلس پیرامون عملکرد هدفمندی یارانه ها در قانون بودجه 1402، سال گذشته سازمان هدفمندی 491 هزار میلیارد تومان از محل منابع مصوب قانونی دریافت کرده، در حالی که 614 هزار میلیارد تومان پرداختی داشته و در نتیجه بودجه این بخش مهم با ناترازی 123 هزار میلیارد تومانی روبرو شده است. هم چنین اگر تکالیف قانونی اجرا نشده و کسری تعهدی سازمان (عدم تخصیص) را به این رقم اضافه کنیم، اختلاف منابع و مصارف (ناترازی) این بودجه به 248 هزار میلیارد تومان می رسد.

نکته دیگر این جاست که بخشی از مصارف بودجه هدفمندی می بایست صرف پرداختی به شرکت های دولتی پالایش و پخش نفت و گاز می شد. در حالی که عملکرد این بخش از بودجه تنها 28 درصد بوده و در نتیجه می توان ریشه برخی از ناترازی شرکت های دولتی و یا بازماندن از تکالیف توسعه ای این شرکت ها را در این جا مشاهده کرد.

حذف یارانه پردرآمدها چه میزان از ناترازی هدفمندی را پوشش می دهد؟

در پاسخ به این سوال، در صورتی که فرض را بر ناترازی 123 هزار میلیارد تومانی بودجه هدفمندی قرار دهیم، و از سوی دیگر سه دهک بالای درآمدی را از جمله اقشاری بدانیم که بود و نبود یارانه 300 هزار تومان به ازای هر نفر، تاثیر چندانی در رفاه آن ها نمی گذارد، می توان مشاهده کرد که حذف یارانه این سه دهک کمک شایانی به رفع ناترازی هدفمندی یارانه ها، و هم چنین انجام تکالیف مشخص شده در این بخش می کند.

برای محاسبه این تاثیر، می توان گفت پرداخت یارانه به 7 دهک به معنای مشمول شدن حدود 60.2 میلیون نفر برای دریافت یارانه است. از آن جایی که هم اینک 81 میلیون نفر یارانه دریافت می کنند، پس می توان گفت که یارانه 20.8 میلیون نفر معادل ماهانه 6 هزار و 240 میلیارد تومان می بایست حذف شود. این کار مصارف هدفمندی یارانه ها را سالانه تا حدود 75 هزار میلیارد تومان یعنی 60 درصد کاهش خواهد داد.

این محاسبه را برای حذف 2 دهک نیز می توان انجام داد. در آن صورت با حذف کامل یارانه تنها دو دهک، چیزی در حدود 44 هزار میلیارد تومان از ناترازی بودجه هدفمندی معادل 35 درصد کاسته خواهد شد.