زخم کهنه، نیازمند درمان عاجل!

اگر بخواهیم در یک بیان کلی و بدون درنظر گرفتن برخی جزئیات، مهم ترین چالش این روزهای مشهد را نام ببریم، قطعا این چالش چیزی نیست جز «حاشیه شهر مشهد». طبق آمارهای رسمی مشهد و خراسان رضوی با اختلاف در صدر آمار بیشترین تعداد حاشیه نشین در کشور قرار دارند، خراسان رضوی با تعداد 107 محله، بیشترین تعداد محلات هدف حاشیه نشینی را در کشور دارد. از سوی دیگر از نظر تعداد جمعیت ساکن در سکونتگاه های غیررسمی، استان خراسان رضوی با 957 هزار و 667 نفر در رتبه نخست قرار دارد و پس از آن با اختلاف زیاد استان کرمانشاه با 457 هزار و 543 نفر است! این ها آخرین آمار رسمی و در دسترس است که آبان 1401 بر اساس پایش آمارهای رسمی توسط مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شد و به نوعی خروجی آن حکایت از وضعیت اسفناک حاشیه نشینی در مشهد و خراسان رضوی دارد. البته اوضاع در آمار غیررسمی پیچیده تر و وخیم تر است؛ چرا که صرفا آمار غیررسمی حاشیه نشینان مشهد حدود 5/1 میلیون نفر اعلام شده که البته به طور قطع طی سال های اخیر بر تعداد آن افزوده شده است. براساس منابع و تحلیل های انجام شده، علل بروز حاشیه نشینی در ایران در چند محور شامل فقدان نگاه و برنامه ریزی آمایشی، وجود اقتصاد غیرمولد، نبود تعادل منطقه ای، مدیریت ناتوان، برنامه ریزی فضایی، بی عدالتی های اجتماعی و اقتصادی، تمرکز سرمایه گذاری دولت در شهرها و بورس بازی زمین و مسکن خلاصه شده است، اما تحلیلگران، تغییر و تحولات رخ داده طی سال های اخیر از قبیل تورم بخش مسکن و سرریز جمعیت شهرها، ضعف در سیاست گذاری ها و نظارت بر اجاره نشینی شهری، ناکارآمدی و ناتوانی مدیریت شهری، ضعف در تدوین طرح های جامع و تفصیلی، کم توجهی به برنامه ریزی توسعه روستایی و بی‌توجهی به علل مهاجرت گسترده روستا به شهر از جمله نامساعد بودن شرایط زندگی و کسب و کار در نقاط مبدأ، خشکسالی و تنش های آبی و بحران های محیط زیستی مانند گردوغبار را باعث افزایش و تشدید حاشیه نشینی تلقی می کنند. به هر حال همه این آمار و ارقام نشان می دهد که حاشیه نشینی در مشهد بیشتر از تصور و حتی بالاتر از شهرها و کلان شهرهای دیگر کشور رشد کرده و به جایی رسیده که قطب حاشیه نشینی ایران شده است. به هر روی، بررسی همین آمار رسمی اعلام شده از سوی مرکز پژوهش های مجلس، حکایت از وضعیت حاد حاشیه نشینی در خراسان رضوی دارد، به نوعی که فاصله استان اول یعنی خراسان رضوی با استان دوم در تعداد حاشیه نشینان بیش از 500 هزار نفر است و می توان گفت استان خراسان رضوی، دو برابر رتبه دوم جدول بیشترین حاشیه نشینان کشور، حاشیه‌نشین دارد! موضوعی که ضرورت توجه جدی به استان خراسان رضوی در عرصه های مختلف سامان دهی حاشیه نشینی کشور از جمله بودجه و اعتبار را گوشزد می کند و بر تاکیدهای مکرر رسانه ها از جمله روزنامه خراسان برای افزایش بودجه های سامان دهی حاشیه شهر مشهد و البته بازگرداندن ردیف مستقل حاشیه شهر مشهد مهر تایید می زند. به بهانه وعده های استانی نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری و در آستانه برگزاری این انتخابات، به بررسی چالش های این معضل بزرگ زیرساختی، اجتماعی و فرهنگی در مشهد پرداختیم. حاشیه شهر مشهد چالش های عدیده ای دارد؛ چالش هایی که البته برای رفع آن دولت ها، متولیان محلی و شهری، مجلس در ادوار مختلف و مسئولان استانی همواره طرح ها و برنامه های مختلفی پیاده سازی کرده اند و اقدامات درخور و زیرساختی فراوانی انجام داده اند که انصافا وضعیت حاشیه شهر را نسبت به دهه ها و سال های پیشین بهبود بخشیده و سامان بیشتری به آن داده، اما هنوز چهره حاشیه شهر مشهد در بخش‌های مختلفی نیازمند درمان است. ما در روزنامه خراسان بارها و بارها درباره مشکلات و چالش های حاشیه شهر مشهد و سامان دهی و به سازی محلات هدف حاشیه نشینی، نوشته و پیگیری کرده ایم. البته نمی توان منکر اقدامات اساسی و جدی شد که طی سال ها در این مناطق انجام شده و ظاهر و باطن حاشیه شهر را متفاوت کرده است، اما در ادامه به مرور مهم ترین مشکلات و چالش های حاشیه شهر مشهد خواهیم پرداخت؛ حاشیه شهری که در سطح ملی مطالبه گر دارد، اما عزمی ملی برای سامان دادن به آن نیست و نیاز جدی این روزهای این مناطق است.

1 ساخت و سازهای غیرمجاز و سکونتگاه های غیررسمی:
به استناد گزارش مرکز پژوهش های مجلس، به رغم تدوین سند ملی سامان دهی و توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی در سال 1382، تا سال 1396 شاخص های اختصاصی و مشخصی برای شناسایی و تعیین سکونتگاه های غیررسمی تعریف نشده است. شاخص های تعریف شده در مصوبه سال 1396 نیز به دلیل کلی و غیردقیق بودن عملا کمک چندانی به شناسایی سکونتگاه های غیررسمی نکرده است. همچنین بر اساس آمار اداره کل راه و شهرسازی استان، خراسان رضوی پنج هزار و 477 هکتار سکونتگاه غیر رسمی دارد که سه هزار و 894 هکتار از این رقم مربوط به شهر مشهد است. علاوه بر این مشکلات عدیده در ساخت و سازهای غیرمجاز، ریزدانگی واحدهای مسکونی در مناطق حاشیه شهر مشهد، رشد پدیده بام فروشی در این محلات و وجود فرسوده ترین بافت های کالبدی در مناطق حاشیه شهر مشهد از دیگر چالش ها در این حوزه است. البته طی سال گذشته اقدام قابل توجهی برای سامان دهی این سکونتگاه های غیررسمی در مشهد و برای اولین بار در کشور انجام شد و بر اساس اعلام نظری استاندار خراسان رضوی، تفاهم نامه اجرای سنددار کردن بافت های ناکارآمد شهری مشهد با هدف تعیین تکلیف و سامان دهی به سکونتگاه های غیر رسمی واقع در اراضی تحت تملک راه و شهرسازی، بین استاندار و رئیس سازمان ثبت اسناد و املاک کشور به امضا رسید تا گامی اساسی برای سامان دهی این سکونتگاه ها برداشته شود.

2 جای خالی سرانه های فرهنگی، ورزشی و اجتماعی:
فرایند سیاست گذاری در زمینه حاشیه نشینی از برنامه عمرانی سوم پیش از انقلاب آغاز شده و ادامه یافته؛ عمده ترین ضعف برنامه های عمرانی قبل از انقلاب، غلبه نگاه کالبدی و غفلت از وجوه اجتماعی بوده است. در عموم برنامه ها و اقدامات انجام شده بعد از انقلاب اسلامی نیز رویکرد کالبدی غلبه داشته و از وجوه اجتماعی فرهنگی غفلت ورزیده شده؛ البته در مشهد این وضعیت متفاوت است و اقدامات فرهنگی و اجتماعی درخور توجهی توسط ستاد سامان دهی حاشیه شهر به مسئولیت آیت ا... علم الهدی نماینده ولی فقیه در استان، برای جبران کمبودهای موجود در این زمینه اجرایی شده است. کاربری های خدماتی یکی از اصلی ترین نیازهای اجتماعی شهری بوده که در حاشیه شهر مشهد بیش از 400 هکتار کمبود اراضی خدماتی از قبیل فضای سبز، فرهنگی، آموزشی، درمانی و دیگر کاربری ها وجود دارد. بر اساس استانداردهای کشوری به ازای هر پنج هزار نفر، یک کتابخانه نیاز است که با این حساب برای جمعیت یک  میلیون و 500 هزار نفری کمبودهای جدی در این حوزه داریم. علاوه بر این، وجود فرهنگ سراها، سالن سینما و تئاتر نیز از اولویت های مهم فرهنگی در این مناطق است که توزیع آن در پهنه های حاشیه ای شهر آن چنان که باید عادلانه نیست یا فعالیتی درخور توجه ندارد. در حوزه سرانه فضاهای ورزشی نیز وضعیت مطلوب مشاهده نمی شود، طی چند سال اخیر تلاش هایی برای ساخت و بهره‌برداری چند سالن و زمین ورزشی والبته بوستان های شهری در این مناطق انجام شده که از جمله آن می توان به بوستان کرامت اشاره کرد که با بهره برداری از آن بخش قابل توجهی از این سرانه ها بهبود می یابد.

3 چالش سرانه فضای آموزشی:
در حال حاضر و بر اساس آمار اعلامی توسط مدیرکل نوسازی مدارس استان در اردیبهشت امسال، سرانه فضای آموزشی در مناطق مختلف حاشیه شهر مشهد بیش از 2 مترمربع است که تا شهریور سال آینده، سرانه این مناطق به حدود 3.6 مترمربع و به میزان فعلی سرانه در شهر مشهد خواهد رسید. طبق آخرین آمار اعلامی از سوی مسئولان، سرانه فضای آموزشی در کشور به صورت میانگین 5.2 متر مربع است که این رقم در خراسان رضوی 4.2 متر مربع و در شهر مشهد 3.4 متر مربع اعلام شده است. بنابراین هرچند رسیدن به سرانه 3.6 مترمربعی در حاشیه شهر مشهد، وضعیت مطلوبی نیست اما قطعا پایانی است بر وضعیت بحرانی، آشفته و فاجعه باری که سال ها حاشیه شهر مشهد در سرانه فضای آموزشی دانش آموزان تجربه کرده بود. سال هاست که تریبون مطالبه‌گری درباره وضعیت بحرانی، آشفته و فاجعه بار سرانه فضای آموزشی حاشیه شهر مشهد را به دست گرفته ایم و این وضعیت را در برهه های مختلف برای سامان بخشی به این معضل بزرگ 8 پهنه حاشیه شهر مشهد پیگیری کردیم، همین پیگیری ها و مطالبه گری های رسانه ای و البته اقدامات و مسئولیت پذیری مسئولان استان به خصوص داوری فرماندار مشهد موجب شد که در آبان ماه سال گذشته، طرحی کلید خورد تا فقر فضای آموزشی در مناطق حاشیه شهر مشهد را پایان دهد؛ طرحی با عنوان سه شنبه های افتتاح که طی آن هر هفته یک مدرسه در حاشیه شهر و مناطق کم برخوردار مشهد افتتاح می شود و بنا بر اعلام متولیان آن با ادامه این طرح، تا پایان شهریور 1404 شاهد پایان بحران سرانه آموزشی حاشیه شهر مشهد خواهیم بود.

4 امنیت:
مشکل اساسی و حیاتی ترین نیاز حاشیه شهر مشهد همین «امنیت» است، امنیتی که حاشیه شهر مشهد را در دوره ها و سال ها به چالش کشیده و جرایمی مانند زورگیری، حضور اراذل و اوباش، تولید و توزیع مواد مخدر توسط بزهکاران و گاه افراد بی هویت را به وجود آورده است و یکی از مظاهر آزاردهنده آن به شکل معتادان متجاهر به وضوح مشاهده می شود. البته نباید گذشته را از یاد برد. وضعیت امنیت فعلی در مناطق مختلف حاشیه مشهد انصافا تفاوت قابل ملاحظه و چشمگیری با گذشته داشته است؛ از سامان دهی معتادان متجاهر گرفته تا شناسایی و هویت دادن به برخی افراد فاقد هویت در این مناطق یا برگزاری طرح های جدی برخورد با توزیع کنندگان مواد مخدر و... اما به هرحال چهره امنیت در حاشیه شهر همچنان مخدوش است و وضعیت به تلاش جهادی نیاز دارد.

5 زیرساخت های بهداشت و درمان:
وضعیت سرانه های خدمات بهداشتی و درمانی نیز یکی از چالش های مهم پهنه های حاشیه شهر مشهد است. وضعیت این کمبودها را می توان در ماجرای بیمارستان 540 تختخوابی حاشیه مشهد خلاصه کرد. ساخت و بهره برداری از پروژه بیمارستان حاشیه مشهد همواره یکی از مهم‌ترین مطالبه های حاشیه نشینان مشهد بوده است؛ ساخت بیمارستان 540 تختخوابی حاشیه شهر مشهد سال ها از طرف وزارت بهداشت مطرح می شد و اولین گام آن نیز در 26 فروردین 95 برداشته شد، اما پس از پنج سال، در کش و قوس دو وزارتخانه بهداشت و راه و شهرسازی قرار گرفت و سهم مردم حاشیه شهر مشهد از این بیمارستان تنها علف های هرز روییده بر زمین بود تا این که در اواخر دولت دوازدهم 200 میلیارد تومان اعتبار از سوی دولت برای آغاز به کار این پروژه اختصاص یافت و عملیات اجرایی بیمارستان 540 تختخوابی حاشیه شهر مشهد آغاز شد و در دولت سیزدهم نیز روند ساخت سرعت گرفت. بر اساس آخرین آماری که مسئولان دانشگاه علوم پزشکی مشهد در فروردین امسال اعلام کردند، بیمارستان حاشیه شهر مشهد در هفت بلوک 54 هزار متر وسعت و زیربنا و 20 درصد پیشرفت فیزیکی دارد. در این که روند ساخت و بهره برداری از بیمارستان حاشیه شهر مشهد به عنوان یکی از مهم‌ترین نیازهای زیرساختی حوزه بهداشت و درمان حاشیه نشینان در شمال شرق مشهد کند و لاک پشتی است، شکی نیست؛ این که در 8 سال این پروژه تنها 20 درصد پیشرفت فیزیکی داشته موید همین روند کند است که متهم اصلی آن علاوه بر کمای چند ساله پروژه و بی توجهی مسئولان وقت به آن، تزریق قطره چکانی اعتبارات برای ساخت و بهره برداری از پروژه است.

6 آب و فاضلاب در حاشیه:
وضعیت آب و شبکه جمع آوری فاضلاب در مناطق مختلف حاشیه شهر مشهد هم چنگی به دل نمی زند. بر اساس اعلام یک ماه پیش شرکت آب و فاضلاب مشهد به «خراسان»، از مجموع شبکه جمع آوری فاضلاب یا همان اگو، 15 درصد باقی مانده که عمده این بخش ها مربوط به حاشیه شهر مشهد شامل مناطق شمال شرق مشهد، مناطق طبرسی شمالی، بخشی از پنج تن و بخشی از مهر مادر است. تکمیل نشدن شبکه جمع آوری فاضلاب در این مناطق منجر به بروز مشکلات بهداشتی نیز شده چراکه برخی سکونتگاه های غیررسمی در این مناطق فاضلاب خود را در کوچه و خیابان جاری می کنند که همین موضوع مشکلاتی رای برای حاشیه نشینان ایجاد کرده است. در حوزه تامین آب شرب روستاهای مشهد نیز هرچند در گذشته وضعیت بدی حاکم بود 40 روستای حاشیه شهر تا اواخر سال 1401 هنوز تحت پوشش آب شهری قرار نداشتند اما طی امسال با بهره برداری از طرح آب‌رسانی در قالب «طرح های یادگار ابراهیم» اقدامات خوبی در بهبود کیفیت آب مناطق مختلف و عدالت در توزیع آب در شبکه به‌ویژه در حاشیه شهر مشهد رخ داد. اما هنوز هم نیاز به رسیدگی ها و اقدامات جدی دارد.

7 زیرساخت های شهری و اراضی رها شده:
اما مشکلات شهری جزو معضلات جاری و روزمره اهالی حاشیه شهر است؛ از ترافیک غیرقابل تحمل معابر گرفته تا نبود زیرساخت های شهری کافی از جمله معابر خاکی، پیاده روهای نابسامان، کمبودها در سرانه های فضای سبز، مشکلات انشعابات آب، برق و گاز و... که حل هر کدام عزم جدی و زمانی طولانی می طلبد. البته طی سال های اخیر اقدامات شایانی برای کاهش فاصله حاشیه و متن شهر و به اصطلاح ارتباط حاشیه با متن انجام شده و پروژه های بزرگی هم در حوزه های شهری و ساخت معابر، تقاطع های غیرهمسطح و رفع مشکلات ترافیکی این مناطق کلید خورده و به بهره برداری رسیده است که این گونه اقدامات نیازمند تداوم تا حصول نتیجه کامل است. یکی دیگر از مهم ترین مشکلات این حوزه، وجود اراضی رهاشده فراوان در پهنه های حاشیه شهر است؛ اراضی که در تملک نهادهای مختلف است یا به صورت موقوفه اداره می شود و محلی برای تجمع و گذران زندگی معتادان متجاهر و کارتن خواب‌ها شده است و باید  برای سامان دهی آن فکری کرد تا هم از معضلات آن کاست و هم از ظرفیت آن برای جبران کمبودها در این مناطق بهره برد.

اقدامات جدی ستاد سامان‌دهی فرهنگی حاشیه شهر
از سال 1394 ستادی با عنوان ستاد سامان‌دهی مسائل فرهنگی حاشیه شهر مشهد با مسئولیت آیت ا... علم الهدی نماینده ولی فقیه در استان تشکیل شد که اقدامات درخور توجهی در حوزه های فرهنگی و اجتماعی مدیریت و اجرا کرد و تا به امروز اگر وضعیت فرهنگی این مناطق   بررسی شود، تحولات در خور توجه فرهنگی کاملا مشهود است. فعالیت این ستاد در راهبری اقدامات فرهنگی و اجتماعی برای سامان‌دهی حاشیه شهر مشهد به خروجی چشمگیری رسیده و می‌توان گفت که تحول فرهنگی حاشیه شهر مشهد، یک حقیقت قابل ملاحظه است.