مراقبت از دموکراسی

اگر دموکراسی و صندوق رای را میراث مشروطه بدانیم، بی‌راه نیست که بر این گمان باشیم این میراث در فضای پس از کودتای ۲۸‌مرداد به محاق رفت. در سال‌های سیاه پس از آن واقعه، شاهد نوعی دموکراسی نمایشی و فرمایشی بودیم که صرفا برای رعایت شکل مدنظر در قانون اساسی از آنها استفاده می‌شد و صندوق رای به عنوان مسیر اعمال اراده اکثریت جامعه، محلی از اعراب نداشت. با وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، حذف این حق تاریخی نهادینه شده از سبد زیست اجتماعی مردم تشنه نقش‌آفرینی در ساحت سیاسی ایران، امری دشوار می‌نمود و بر همین اساس، بنیانگذار فقید انقلاب اسلامی، دست به ابتکاری بدیع زد و ایده فقهی خود را با آن تلفیق کرده و شیوه جدیدی در حکمرانی را ابداع کرد. فقه در حالی وارد عرصه سیاست و قدرت شد که بنا بود به محوریت صندوق رای و نهادهای انتخابی و انتسابی مهار شود تا آنچه از آن به عنوان «مصلحت نظام » یاد می‌شد، اصل اساسی اداره حکومت واقع شود. بنابراین فی‌المثل چنانچه در جایی مجلس مصوبه‌ای داشت و شورای نگهبان آن را با شرع مغایر می‌دانست، مجمع تشخیص مصلحت نظام وارد می‌شد تا به نفع نظر مجلس به عنوان برآیند نظر آحاد جامعه نقش‌آفرینی کند. این ادعا را از این جنبه می‌توان مطرح کرد که چنانچه بنا بر شرعی‌گرایی گذاشته شده بود، حکم شورای نگهبان قطعی تلقی شده و دیگر نیاز به نهادی چون مجمع تشخیص نبود. از این رو می‌توان نظام جمهوری اسلامی را بیش از آنکه یک حکومت فقهی دانست، حکومتی عرفی نام نهاد که توسط فقیهانی که می‌توانستند خود را با شالوده آن وفق دهند اداره می‌شد و طبعا فقهای سنت‌گرا که توان و اعتقاد همراهی با این ایده حکمرانی را نداشتند از صحنه خارج شده و به درس و بحث حوزوی پرداختند. این روند در دوران پس از حیات امام خمینی (ره) نیز ادامه پیدا کرد اما دوگانه جدیدی پا به عرصه گذاشت که حلش کمی دشوارتر بود. اگر نزاع دهه اول نزاع موافقین اداره عرفی جامعه توسط فقیهان و اداره شرعی آن توسط همان گروه بود، این بحث در دهه‌های بعدی تبدیل به نزاع عرفی‌گرایان مدافع رای مردم و عرفی‌گرایان بی‌توجه به آن شد. در چنین شرایطی است که لزوم حفاظت از دستاورد صندوق‌های رای بیش از پیش حس می‌شود.  حدفاصل خرداد سال ۷۶ تا خرداد سال ۷۹ اصلاح‌طلبان سه انتخابات ریاست‌جمهوری، شوراهای اسلامی شهر و روستا و مجلس شورای اسلامی را به صورت دومینووار پیروز شدند. صبر مردم اما در مقابل تحقق وعده‌های اصلاح‌طلبانه تنها تا اسفند سال ۸۱ دوام داشت و پس از آن همه این نهادها یک به یک به دست رقیب عرفی‌گرای موافق حذف رای مردم فتح شد. ورای ناتوانی اصلاح‌طلبان در تحقق وعده‌ها و شعارها و کارشکنی‌های جناح رقیب، مردم نیز به راحتی دستاوردهای خود را رها کرده و زمین سیاست و در شمای کلی‌تر اداره کشورشان را به جریان دوم تحویل دادند. مشابه همین اتفاق که در فرآیندی ۵ ساله رخ داد، در بازه زمانی اردیبهشت ۹۲ تا خرداد ۹۶ نیز تکرار شد. این‌بار البته در کنار دو عامل ذکر شده، رسانه‌های فارسی‌زبان آن‌سوی آبها نیز نقش بی‌بدیلی در از بین بردن میل و رغبت مردم نسبت به صیانت از خروجی صندوق رای ایفا کردند. در حقیقت بازنمایی غلط ظرفیت‌ها و فرار از واقع‌گرایی در شعارهای سیاسی و نیز کم صبر بودن مردم، دو عامل اصلی رها کردن میدان سیاست و سپردن آن به دست گروه‌های ضدمردمی بوده است. واقعیت این است که در دموکراسی نوپای ایران که در فضای سیاسی‌اش گروه‌های اقتدارگرای ضد میل اکثریت قدرت زیادی دارند، صیانت از خروجی‌های صندوق رای صبر بیشتری می‌طلبد. چرا که به محض رها کردن دستاوردها، گروه مقابل به شدیدترین شکل ممکن ناکارآمدی را بازتولید کرده و با دخالت در حوزه‌های مختلف و حتی مسائل اولیه‌ای چون سبک زندگی مردم، عرصه را برای آحاد جامعه تنگ می‌کنند. دولت چهاردهم در شرایطی شکل گرفت که جز بخش اندکی از نیروهای بهبودخواه و میانه‌رو، سایر گروه‌های سیاسی امیدی به بازتولید فرآیندهای دموکراتیک و تاثیرگذاری صندوق رای نداشتند. بازسازی اعتماد با حاکمیت از یک سو و تلاش فشرده در مقطع کوتاه برگزاری انتخابات در کمپین‌ها از سوی دیگر، کمک کرد که بخشی از اعتماد از دست رفته بازگردد و صندوق رای به عنوان یگانه مسیر اثرگذاری در عرصه مدیریتی کشور مجددا صاحب اعتبار شود، شکل‌گیری امید حتی در بدنه کسانی که در انتخابات اخیر مشارکت نداشتند نیز محسوس است، اما نباید فراموش کرد که بنا بر تجربه تاریخی با یک انتخابات نباید امید حداکثری به تغییرات بست و به همان نسبت نباید به ناامیدی مطلق رسید. پیوستگی قدم و صبر مهم‌ترین روش برای رسیدن به توسعه است و واقع‌گرایی عملگرایانه مهم‌ترین شیوه مواجهه با دولت فعلی است. پس بهترین راه برای همه آنانی که دل در گروی توسعه ایران دارند این است که این‌بار از راه‌های رفته درس گرفته و با صبر و امید از دستاورد مهم صندوق رای مراقبت کنند.
مازیار بالایی-اطلاعات