در عصر ارتباطات دیجیتال، اینترنت به بخشی جدایی ناپذیر از زندگی روزمره ما، به ویژه برای کودکان و نوجوانان تبدیل شده است. با گسترش پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی و برنامه‌های پیام‌رسانی فوری، جوانان اکنون دسترسی بی‌سابقه‌ای به اطلاعات، ارتباطات و بیان خلاق دارند. با این حال، در کنار این مزایا، تهدیدهای بسیاری قرار دارد و یک واقعیت شوم نهفته است به نام بهره کشی و سوء استفاده از کودکان به صورت آنلاین.
النا هنوز ۶ سالش تمام نشده اما ناخن هایش را مانیکور میکنند، برایش مژه میگذارند و گاهی موهایش را رنگهای فانتزی میگذارند تا هنگام دابسمش گذاشتن بیشتر دلبری کند و شاید کسی با دیدن او، پستش را شیر کند و بلکه چند نفر به فالورها اضافه شوند. دفعه آخری که او را در پارک دیدم خیلی گرفته بود به مادرش اصرار میکرد تا همراه بچه های دیگر تاپ و سرسره بازی کند اما مادرش مخالف بود و می‌گفت ممکن است مریض شود یا سر زانوهایش زخم شود و برنامه فیلمبرداری فردا به تعویق بیافتد.
سامان ۹ ساله یکی از اینفلوئنسرهایی است که به گفتن لطیفه‌های رکیک معروف است. سامان معنی خیلی از لطیفه ها و کلماتی که در آنها به کار میبرد را نمیداند اما طرز کلامش به نحوی است که مردم را به سمت خود جلب میکند. مردمی که نمیدانند براستی سامان باید از این الفاظ استفاده کند یا نه؟ برادر سامان مسئول صفحه او است و از تبلیغاتی که گه گاه میکند درآمد میلیاردی بدست آورده است.
مادر دلوان ۳ ساله و نویان ۷ ساله یکی از اینفلوئنسرهای معروف است که از ثانیه های تبلیغاتش درآمدهای هنگفتی بدست آورده است. آغاز اینفلوئنسری این مادر با تولد نویان شروع شد و با اشتراک گذاشتن زندگی خصوصی دو فرزندش فالور جذب میکند. از غذا خوردن و حمام رفتن گرفته تا مریض شدن و دکتر رفتن و تزریقات. هیچکدام از این فالورها به این فکر نمیکنند که آیا به راستی این دو خواهر و برادر وقتی که بزرگ میشوند خوشحال میشوند که تمام روند کودکی و رشد و نمو آنها در ملا عام طی شده است؟!
با مراجعه به سایتهای معروفی مانند تیک تاک، یوتیوب و یا اینستاگرام هزاران هزار صفحه و پست را میبینید که به واسطه نمایش کودکان سعی بر جذب فالور یا دنبال کننده دارند. دریغ از این که این استفاده کاربردی از کودکان به نحوی استثمار کودک به حساب می‌آید و این کودکان جزء کودکان کار به حساب می‌آیند اما کودکان کاری در دنیای اینترنت و دیجیتال که بیشتر از سوی والدین و نزدیکان خود استثمار شده اند. در این خصوص با دکتر «محمد مهدی سید ناصری»، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین الملل کودکان به گفتگو پرداختیم.
فضای مجازی ابر چالش حقوق کودکان
دکتر محمد مهدی سید ناصری در ابتدا به تعریف کودک پرداخت و گفت: «مطابق با ماده یک کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل، به هر فرد انسانی زیر ۱۸ سال کودک گفته می‌شود. از سال ۲۰۱۰ میلادی ما شاهد گسترش پدیده فضای مجازی اینترنت و محیط دیجیتال در زندگی افراد بشر هستیم. همین اینترنتی که امروز یکی از پدیده های شوم و تهدید کننده بشر بخصوص کودکان قلمداد می‌شود، در آن سال به خاطر اینکه توانست چشم جهانیان را به سوی اتفاقات ۲۰۰۸ در آمریکا در خلال انتخابات و خیلی اتفاقات دیگر مانند زلزله هایتی و... باز کند قرار بود به عنوان برنده جایزه صلح نوبل انتخاب شود. اما از سال ۲۰۱۵ با توجه به برخی تاثیرات منفی ما کم کم شاهد وضع قانون و قانونگذاری برای حضور افراد به خصوص کودکان در فضای مجازی بودیم.
وی ادامه داد: بزرگترین آسیبی که فضای مجازی بر حقوق افراد وارد میکند، نقض حریم شخصی افراد است. ما باید بپذیریم که فضای مجازی و اینترنت فواید بسیاری دارد اما در کنار آن مضرات و آسیبهای بسیار زیادی نیز دارد. یکی از بزرگترین مضرات، نقض حقوق افراد است. یونیسف به عنوان صندوق حمایت از کودکان سازمان ملل در سال ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ طی گزارشی اعلام کرد: «در کنار جنگ، در کنار تحولات اقلیمی، در کنار تورم و مشکلات اقتصادی ،فضای مجازی یکی از ابر چالشهای حقوق کودکان است.» پس ما میتوانیم بگوییم؛ فضای مجازی بزرگترین تهدید بعد از جنگ جهانی دوم بر حقوق کودکان است و مشکلات و تهدیدات بسیاری را برای کودکان در زمینه های مختلف به وجود آورده است.»
نسل زد و آلفا بومیان فضای مجازی
دکتر سید ناصری نسل زد و آلفا را بومیان فضای مجازی دانست و گفت: «ما به دهه هشتادی ها و نوی ها میگوییم هیولا یا نسل پر چالش، اما اینگونه نیست. ما به خوبی نتوانسته ایم با نسل زد و کودکان نسل آلفا ارتباط درست برقرار کنیم. کودکان و نوجوانان نسل زد و آلفا بومیان اینترنت هستند. نسل زد یعنی افرادی که از سال ۱۹۹۱میلادی یا ۱۳۷۰به دنیا آمده اند و تا سال ۲۰۱۰ میلادی تولدشان به پایان رسیده است. کودکانی که از ابتدای شروع زندگی خودشان، اینترنت وارد زندگیشان شده است. کودکاان نسل آلفا یعنی کودکانی که تولدشان از ۲۰۱۰ میلادی شروع شده و تا سال ۲۰۳۰ ادامه پیدا خواهد کرد.
بعد از شیوع ویروس کرونا و خلق فناوری بلاک چین زندگی بشر وارد فضای جدید شد. یعنی زندگی خود را میتوانیم به دو قسمت قبل و بعد از کرونا تقسیم کنیم. فناوری بلاک چین قرار بود در ۱۰ سال آینده به منصه ظهور برسد اما شیوع کرونا و بعد آن قرنطینه ها و محدودیت ها، بشر را به سمتی برد که سریعتر کلاسهای آنلاین را برگزار کند و جلسات خانوادگی و کاری بتواند در بستر محیط دیجیتال حضورشان را تسهیل کنند.»
نظارت بر استفاده کودک از فضای مجازی
این فعال حقوق کودکان نبود نظارت صحیح در استفاده از فضای مجازی را یکی از عوامل بروز تهدید علیه کودکان دانست و گفت: «یکی از مشکلات ما در استفاده کودکان از فضای مجازی نبود نظارت درست است. ما برای حضور کودکان در فضای مجازی دو ناظر مهم را متصور هستیم:
یک نقش دولت به عنوان نهاد متولی که دولتها را مکلف میکند تا فضای مجازی را آسیب شناسی کرده، وضع قانون کنند و هنجار سازی کنند، اما ما نمیتوانیم منتظر عملکرد دولت و نهادهای قانون گذار باشیم لذا نقش دوم که خانواده است بسار پر رنگ‌تر است.
نقش نهاد خانواده بسیار مهم است. اول اینکه خود پدر و مادر باید سواد دیجیتال خود را بالا ببرند و بعد از آن شناخت درستی از کودکان نسل آلفا و زد بدست آورند. با بگیر و ببند و محدود سازی و اینکه کودک را از حضور در فضای مجازی منع کنید کار درست نمی‌شود. هر چه انسان را منع کنی حریصتر می‌شود. با این نسل اینگونه نمی توان رفتار کرد در غیر این صورت محکوم به شکست هستید.»
تهدیدات فضای مجازی برای کودکان
با توجه به اینکه در فضای مجازی که امروز با آن مواجه هستیم از هر سه کاربر یکی کودک است، این استاد دانشگاه به بیان برخی تهدیدات فضای مجازی به صورت خلاصه پرداخت و گفت:
«بازیهای خشن رایانه ای: خشونت از طریق بازیهای رایانه ای اولین تهدیدی است که در فضای مجازی روح و روان کودکان را تهدید میکند.
فحشا و فساد: بحث فحشا و فساد است دیگر تهدید فضای مجازی است که خود این مورد بی بندوباری، پرونوگرافی و هرزه نگاری را در زندگی کودکان افزایش می‌دهد.
استفاده از مواد مخدر و روان گردان ها: اینترنت در کنار عادی سازی استفاده از مواد مخدر و روان گردان موجب شده که سن استفاده از آن پایین بیاید و همچنین میتوانیم به اعتیاد به بازیهای رایانه ای و اعتیاد به فضای مجازی اشاره کنیم.
کلاهبرداری: بحث کلاهبرداری بر اثر اعتماد به دیگر کاربران دیگر تهدیدی است که کودکان را در فضای مجازی تهدید میکند.
بلوغ زودرس: مهمترین تهدید در فضای مجازی برای زندگی کودکان ایجاد بلوغ زود رس است. متاسفانه ما شاهد این پدیده بسیار بد در جامعه هستیم که این بلوغ زودرس در زندگی کودک و نوجوان اثرات منفی بر رشد طبیعی روان و جسمشان وارد میکند. بلوغ زودرس باعث انزوا و بروز افسردگی در کودک شده و در بیشتر پرونده های این چنینی ما شاهد بروز رفتارهای غیر متعادل در کودک هستیم.
دوری از مجامع علمی و مذهبی: از دیگر تهدیدهای فضای مجازی میتوان به عدم تمایل یا کم رغبتی کودکان به انجام واجبات و عدم حضور در مجامع و مجالس علمی و مذهبی اشاره کرد.
افت تحصیلی: استفاده زیاد از تلفن همراه برای بازی، دیدن کلیپ و موسیقی یک اعتیاد خاصی بوجود می‌آورد و این عامل موجب بیخوابی، کاهش مطالعه درسی و غیر درسی و بروز یک پدیده بسیار بد به نام افت تحصیلی می‌شود به نحوی که در حال حاضر یکی از ابر چالشهای نظام آموزش و پرورش ما، بحث افت تحصیلی شده است.
لباس و آرایشهای ناهنجار: انتخاب لباس وآرایش ظاهری بسیار عجیب کودکان و نوجوانان در جامعه بسیار دیده می‌شود. این نوجوانان بسیار راحت به سیگار و مواد مخدر رو می‌آورند و راحت هنجارهای جامعه را زیر پا میگذارند. بسیاری از کودکان هستند که چون دوست دارند، در سنین بسیار پایین خالکوبی میکنند. چرا چون در فضای مجازی دیده اند.
استفاده از فیلتر شکن: آسیب مخرب دیگر فضای مجازی، بحث استفاده از فیلتر شکن ها است. در گذشته افراد کمی فیلتر شکن داشتند اما متاسفانه الان کودکان بدون واسطه و خیلی راحت به فیلترشکن ها دسترسی دارند و موقع استفاده از فیلترشکن، دنیای نامحدود و غیر قابل کنترلی را در برابر خود دارند.
کودک بلاگری و معلم بلاگری: ما در این چند سال در فضای مجازی با این دو پدیده تاسف بار و قابل تامل مواجه بودهایم. این دو عامل از عوامل بسیار ناراحت کننده و یکی از تهدیدات بزرگ علیه حقوق کودکان است.
کودک بلاگری
محمد مهدی سید ناصری با بیان اینکه در سالهای اخیر با اصطلاح کودکان کار فضای مجازی یا کودکان کار مدرن مواجه هستیم گفت: «هر زمان که در مورد کودکان کار صحبت میشد، کودکان کار آفلاین، کودکانی که در بستر جامعه و در کف خیابانها مشغول کار هستند در ذهن ما تداعی می‌شود. اما امروزه با گسترش فضای مجازی و دیجیتال ما شاهد بهره کشی و استثمار کودکان در فضای مجازی هستیم که گاها و بیشتر توسط والدین انجام می‌شود. پدر و مادرهای دهه شصتی، هفتادی و گاها هشتادی به خاطر اینکه آن عقده ها و نداشته های خودشان در دوران کودکی و نوجوانی را جبران کنند در فضای مجازی تصاویر کودکان خود را پخش میکنند. بهره کشی و مورد استثمار قرار میدهند. برای مقابله با چنین بهره کشیهایی ماده ۳ کنوانسیون حقوق کودک عنوان شده که میگوید:" دولتها، خانواده و تمام رابطهای مستقیم و غیر مستقیم کودک باید در تصمیم گیریهای خود مصالح عالیه کودک را در نظر بگیرند."
کودک در سنین کودکی نمیتواند برای خود تصمیم بگیرد پس، نمی تواند به والدین اعتراض کند که عکس من را منتشر نکن. زمانی که به سن ۱۸ سال میرسد و عکسهای کودکی خود را میبیند که بدون رضایت خودش پدر مادر آن را منتشر کرده اند آنجا شروع کار است. آسیبهای اجتماعی و آسیبهای بزرگی که به آن شخص وارد می‌شود بسیار مخرب است و ما پروندهای بسیاری داشتیم که کودک پس از رسیدن به سن قانونی از والدین خودش شکایت و اقامه دعوا کرده است. در چند سال اخیر در کشور خودمان نیز پرونده های این چنینی داشته ایم که خدا شکر با همکاری مجمع ملی کنوانسیون حقوق کودک و نهادهای نظارتی پرونده آنها در جریان است. مثال پدری که فرزند خودش را به شرب خمر و استفاده از مواد مخدر وادار کرده بود. پدری که برای جلب فالوور یا دنبال کننده فرزند خود را مجبور به ورزشهای سنگین کرده بود، ماجرای دختر و پسری که توسط دایی خودشان مورد استثمار قرار گرفته بودن برای جلب فالوور.
معلم بلاگری
وی پدیده معلم بلاگری را همانند یک شمشیر دو لبه دانست و گفت: «معلم بلاگری یعنی معلم با انتشار تصاویر دانش آموزان خود بدون اجازه در کلاس منجر به نقض حریم شخصی آنها شود، کلاس جای مخاطب گیری نیست. متاسفانه جامعه بلاگری باعث شده هر کسی که برنامه های اینستاگرام، تیک تاک، یوتیوب و هر برنامه دیگری را نصب میکند سریع به فکر کسب درآمد می‌افتد، چون شنیده اند که بلاگرها درآمد آنچنانی دارند، ساعتی اینقدر در می‌آورند. به خاطر همین این طمع باعث می‌شود تمام حقوق بنیادی، اساسی کودک را زیر پا بگذارند.
افراد بالغ پس از نقض حقوق میتواند به دادگاه و پلیس فتا شکایت کنند، حال کودک به عنوان آسیب پذیرترین عضو جامعه چه حال و اوضاعی دارد. معلم بلاگری در کنار آثار منفی که دارد میتواند در عصر پدیده های اجتماعی، عصر هوش مصنوعی مورد استفاده قرار گیرد. زمانی که ما معلمها را با سواد رسانه های دیجیتال آشنا کنیم، میتوانیم از این تهدید بالقوه یک فرصت بسازیم. معلمها میتوانند همانند بسیاری ازکشورهای پیشرفته مانند ژاپن، آلمان اهداف آموزشی خود را از طریق فضای مجازی به دانش آموزان منتقل کنند. ما باید بدانیم با کودکان نسل الفا و زد با زبان خورشان تعامل کنیم و صحبت کنیم.»
مصادیق حقوق کودک در فضای مجازی
این استاد حقوق بین الملل و فعال حقوق کودکان در بیان مصادیق حقوق کودک در فضای مجازی گفت: «حق بر آموزش، حق بر امنیت، حق بر بازی و تفریح، حق بر حریم خصوصی و حق برخورداری از حمایتهای اجتماعی بعد از بزه دیدگی از مصادیق حقوق کودک در فضای مجازی است. ما هنوز قانون مدون و جامعی در خصوص حمایت از کودکی که در فضای مجازی دچار بزه دیدگی و سوء استفاده می‌شود نداریم. بعضیها میگویند ما هنوز درخصوص کودکان کار آفلاین قوانین درستی نداریم شما درخصوص کودکان کار دیجیتال صحبت میکنید؟!! اما با این وجود در چند سال اخیرقوانین و هنجارها و عرفهای بسیار خوبی ایجاد شده است.»
وی ادامه داد: «در اوضاع و احوال جنگ نابرابر در غزه، کودکشی هایی که اتفاق می‌افتد بسیاری از کارشناسان معتقدند که این فیلمهای بد و دلخراش را کودکان نباید ببینند. حتی اخبار بد را نباید ببینند. بسیاری از کشورها اخبار مخصوص برای کودکان دارند. ما الان با مولفه نقض حق بر سلامت کودکان مواجه هستیم. که به دو قسمت حق بر سلامت کودکان و جسم کودک تقسیم می‌شود. که هر دو در حضور کودک در فضای مجازی مورد استثمار قرار میگیرد.
یک نکته دیگر که متاسفانه امروز بسیار شاهد آن هستیم پدیده ناراحت کننده کودکان کار فرهنگی است. کودکانی که به واسطه فعالیت نویسندگان، مترجمین و ناشرین در جشنهای امضا و معرفی کتاب شرکت میکنند و مورد استثمار قرار میگیرند. در کشورهایی مانند آلمان، آمریکا، ژاپن و بسیاری از کشورهای توسعه یافته، زمان معرفی کتاب از معلمین کودک و افراد بزرگسال استفاده میکنند و به این افراد بوک بلاگر میگویند اما متاسفانه در کشور ما این روزها شاهد هستیم که در روزهای جشن امضا، از کودکان استفاده میکنند. کودکانی که آرایش میشوند، لباس بزرگسالان را میپوشند. آیا این کودک متوجه هست که چه اتفاقی در حال وقوع است؟ ایا این کودک دچار بلوغ زودرس نخواهد شد؟
ما امروزه شاهد پدیده های بسیای هستیم که حقوق کودک را در فضای مجازی نقض میکند و هر روز شاهد پلترفمهای جدید هستیم که ظهور میکنند. باید سعی کنیم با توجه مطالب گفته شده در این نوشتار حقوق کودک نقض نکنیم.»
دیدگاه ها