جلوگیری از مرگ سالانه ۱۰ هزارنفر با تولید پادزهرمار و عقرب‌های سمی

 در جهان بیش از ۲۹۰۰ گونه مار وجود دارد که از مدار قطبی یعنی اسکاندیناوی تا استرالیا پراکنده شده‌اند. مارها در همه قاره‌ها به جز قطب جنوب، دریاها و ارتفاعات بیش از ۴۹۰۰ متر در هیمالیای آسیا دیده می‌شوند. کفچه ماران، گرزه‌ماران و گونه‌های نزدیک به آنها همگی از جمله مارهایی‌اند که برای بی‌حرکت کردن یا کشتن شکارشان از زهر استفاده می‌کنند. زهر در اصل همان بزاق اصلاح شده مار است که از طریق دندان‌های نیش به شکار می‌رسد. مارها معمولاً از زهر برای شکار کردن استفاده می‌کنند و کمتر از آن در دفاع بهره می‌گیرند. 

در ایران ۷۰ گونه مار شناسایی شده است که از این تعداد ۲۰ گونه آن سمی و نیمه سمی و ۶ گونه آن از نوع سمی و خطرناک است.

نقشه پراکندگی مارها در کشور

براساس آمارها مارگزیدگی در همه سنین و عقرب گزیدگی در کودکان کمتر از ۶ سال، بیشتر موجب مرگ می‌شود. بیش از ۱۵۰۰ گونه عقرب در دنیا شناسایی شده‌اند که فقط ۲۵ گونه آنها از لحاظ سلامت عمومی اهمیت دارند و به طور کلی سالیانه حدود ۲.۱ میلیون عقرب گزیدگی در دنیا اتفاق می‌افتد.

در ایران نیز از ۵۰ گونه موجود و شناسایی شده عقرب، ۷ گونه حائز اهمیت هستند که سالانه موجب حدود ۶۰ هزار گزش می‌شوند و کشور را پس از مکزیک و کلمبیا در رتبه سوم عقرب‌زدگی دنیا قرار داده‌اند. تعداد کل مارگزیدگی در کشور طی سال گذشته بیش از ۷۵۰۰ مورد و تعداد عقرب زدگی در کشور بالغ بر ۵۳ هزار مورد بوده است.

موسسه تحقیقات سرم سازی رازی در سال ۱۳۳۸ بخش پرورش جانوران سمی را در این مجموعه تاسیس کرد و در سال ۱۳۴۱ اولین سرم مونو والان ضد زهر مار کبری و در سال ۱۳۴۵ نیز سرم هگزا والان(پنج ظرفیتی) ضد زهرمار به تولید رساند و در سال ۱۳۵۱ نیز پادزهر عقرب تولید شد.

آنها برای تولید این پادزهرها از اسب که خونی نزدیک به خون انسان و با حجم بالا دارد، بهره می‌برند به این صورت که اسب‌ها از نژادهای مختلف و اصیل ایرانی به موسسه رازی آورده می‌شود. شرط ورود آنها به این موسسه سالم و جوان بودن است. اسب‌ها بیش از ٦٠ نوع بیماری مشترک با انسان دارند بنابراین باید چندین ماه در قرنطینه بمانند تا دامپزشکان از صحت و سلامت آنها اطمینان حاصل کنند تا پس از درمان هر نوع بیماری، بدنشان را برای ساخت پادزهر عاری از هرگونه میکروب و باکتری بیماری‌زا آماده کنند.

زهری که از مارها و عقرب‌ها گرفته می‌شود ابتدا خشک شده سپس از نظر خصوصیات بیولوژیک و میزان سمیت آنالیز و براساس ویژگی سم‌ها فرمولاسیون ادجوانت قابل تزریق به اسب تهیه می‌شود. این سم ۶ نوبت به فاصله یک هفته به گردن اسب تزریق می‌شود. با آزاد شدن تدریجی این سم، سیستم ایمنی اسب در مقابل تماس تدریجی و طولانی با آن، پادزهر می‌سازد و به دنبال آن هر هفته از اسب خونگیری می‌شود تا زمانی که غلظت این پادزهر در بدن اسب به حدی برسد که صرفه اقتصادی برای استحصال داشته باشد. به این ترتیب سه نوبت به فاصله سه روز هر نوبت حدود پنج لیتر از اسب خون گرفته می‌شود.

پس از این مرحله در آزمایشگاه پلاسمای خون که پادزهر را درون خود جای داده از گلبول‌ها جدا شده و به واحد خالص‌سازی ارسال می‌شود. 

پروسه تولید پادزهر یک تا یک سال و نیم به طول می‌انجامد و به همین دلیل قیمت جهانی بالایی دارد و در دنیا با قیمت ٤٠٠ دلار عرضه می‌شود. 

تولید پادزهر عقرب و مار

هادی ربیعی محقق بخش آزمایشگاه فرمولاسیون پادزهر موسسه واکسن سازی رازی در حاشیه تور فناوری و دانش بنیان و بازدید خبرنگاران از موسسه رازی در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به ایجاد بخش نمایشگاه جانوران سمی در این موسسه، تمرکز این بخش را تولید پادزهرهای مار و عقرب دانست و گفت: فرایند تولید پادزهر به این صورت است که پس از شناسایی مارها و عقرب های مختلف و مشخص شدن سمی بودن آنها، اقدام به زهر گیری از این جانوران می‌شود. زهر آنها پس از استحصال به اسب تزریق می‌شود و با خونگیری از اسب‌ها، پلاسمای خون اسب که حاوی آنتی بادی است، جداسازی خواهد شد.

وی با بیان اینکه پلاسمای به دست آمده طی پروسه پیچیده‌ای، خالص سازی و در نهایت پادزهرهای مار و عقرب حاصل می‌شود، اظهار کرد: این پادزهرها پس از تایید WHO در آمپول‌های ۱۰ سی سی برای مار و ۵ سی سی برای عقرب تحویل وزارت بهداشت خواهد شد.

ربیعی با اشاره به تفاوت سم مارهای سمی توضیح داد: مارهای کبری دارای سم نوروتوکسین هستند که بر روی سیستم اعصاب تاثیر گذار و سریع الاثر است و تنفس را از شخص می‌گیرد از این رو سمی بسیار خطرناک به شمار می‌روشد. ولی سم مارهای افعی، هموتوکسین و بر روی سیستم خونی اثرگذار است. سم این مار موجب لیز شدن خون و مانع اکسیژن رسانی به سیستم بدن انسان می‌شود و در نهایت موجب مصدومیت و یا تلف شدن فرد خواهد شد.

میزان اثرگذاری این سم‌ها

این محقق موسسه سرم سازی رازی در خصوص زمان اثرگذاری سم مارها و عقرب‌ها توضیح داد: مدت زمان اثرگذاری سم مارها و عقرب‌ها به پارامترهای مختلفی مانند محل گزش، نوع مار، سن مصدوم و زمان گزش غیره وابسته است از این رو نمی‌توان پاسخ درستی به این سوال داد از این رو مشاهده می‌کنیم که گزش گردن موجب مرگ فرد در مدت ۱۰ دقیقه شد و مورد دیگر با گزش مار در سر نوک انگشتان دست یک فرد، آنقدر زمان داشته است که فرد به شهر دیگری اعزام و پادزهر به وی تزریق شد.

وی با بیان اینکه در ایران ۷۰ گونه مار شناسایی کردیم، یادآور شد: که از این تعداد ۲۰ گونه آن سمی و نیمه سمی و ۶ گونه آن از نوع سمی و خطرناک است. همچنین ۶۰ گونه و زیر گونه عقرب در ایران شناسایی شده است که از این تعداد ۶ گونه از لحاظ پزشکی حائز اهمیت است.

ربیعی، عقرب "گادیم" را یکی از گونه‌های عقرب سمی در مناطق جنوبی ایران دانست و گفت: این گونه عقرب به ویژه در استان خوزستان بسیار زیاد است. این عقرب دارای نوک نیش کوتاهی است از این رو نوع گزش این گونه عقرب زیر جلدی است و به پایانه‌های عصبی درد نمی‌رسد و از این رو فرد متوجه گزش نمی‌شود ضمن آنکه بر خلاف سایر عقرب‌ها که سم بسیار دردناکی دارند، سم این عقرب دردناک نیست و فرد متوجه گزش نخواهد شد.

به گفته وی، زمانی فرد متوجه گزش عقرب می‌شود که ۴ ساعت از زمان گزش گذشته و با بروز علایمی چون تب، تهوع، ناخوشی و هماچوری (خون ادراری) متوجه گزش عقرب می‌شود.

این محقق با اشاره به سمی بودن برخی از گونه‌های عنکبوت‌ها، با تاکید بر اینکه سم این جانوران به اندازه‌ای نیست که کشنده باشد، ادامه داد: سم این جانوران که در برخی از نقاط ایران پراکنش دارند، برای افراد سالخورده، افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای و کودکان می‌تواند خطرناک باشد ولی کشنده نیست.

وی با اشاره به اهمیت تولید پادزهرهای گونه‌های سمی در کشور خاطر نشان کرد: ما محصولی را تولید می‌کنیم که جلوی مرگ و میر و تلفات ۱۰ هزار نفر در سال را می‌گیرد. پادزهرها موادی ارزشمند و گرانقیمت در دنیا محسوب می‌شود به گونه‌ای که هر پادزهر عقرب و مار از ۳۰ تا ۲۰۰ دلار قیمت دارد.