دغدغه‌های زیست‌محیطی، شکار دوربین مستندسازان

جشنواره فیلم کوتاه بعد از جشنواره فیلم فجر و در کنار جشنواره سینما حقیقیت از معتبرترین و پرمخاطب‌ترین جشنواره‌های سینمایی است که هر ساله در کشور برگزار می‌شود. اهمیت این جشنواره که حتی می‌توان آن را بالاتر از جشنواره فیلم فجر نیز قرار دهد، معرفی و کشف فیلم‌سازان جوان و جویای نامی است که کار خود را از فیلم کوتاه آغاز و احتمالا نسل آینده فیلم‌سازان بلند ایران خواهند شد. بزرگانی مانند «بهرام بیضایی، عباس کیارستمی و ناصر تقوایی» شروع فیلم‌سازی خود را از این مدیوم آغاز و به طور قطع فیلم‌سازان نسل تازه سینمای داستانی ایران نیز از میان این طیف جوان و جدید سینمایی ظهور خواهند کرد.

همزمان با برگزاری «چهل و یکمین دوره جشنواره فیلم کوتاه تهران» به بررسی موضوعی، معرفی و تحلیل ۱۷ فیلم مستند جشنواره پرداخته است. این مستندها به طور عمومی اولین نمایش خود را در این جشنواره داشته‌اند و دلیل پرداخت به مستندها به ارتباط و نزدیکی مداوم مستند و پژوهش مربوط بوده است، زیرا اصولا مبنای مستندها، پژوهش‌های میدانی، مصاحبه‌ها و استفاده از منابع آرشیوی و تحلیل آنهاست.
چهل و یکمین جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه تهران شنبه‌ شب(۲۸ مهر ۱۴۰۳) در پردیس سینماگالری ملت تهران آغاز شد و تا ۲ آبان به کار خود ادامه می‌دهد.
بررسی موضوعی مستندهای جشنواره چهل و یکم فیلم کوتاه تهران نشان می‌دهد: محیط زیست اولویت اصلی فیلم‌سازان بوده است و بعد از آن مسائل زنان و معضلات اجتماعی مورد رصد و پژوهش اصلی سازندگان این آثار قرار گرفته است.آیین‌های بومی، جبهه مقاومت و جنگ، پرداختن به مشکلات بیماری‌های خاص و همچنین بحث کارآفرینی به ترتیب دیگر دغدغه‌های فیلم‌سازان و سیاست‌گذاران را تشکیل داده است.

در ادامه ۱۷ اثر راه یافته به بخش مستند کوتاه جشنواره معرفی و تحلیل مختصری شده است:

۱. «سرنوشت» به کارگردانی یاسر طالبی از ساری

«سرنوشت»، زندگی دختری نوجوان به نام سحر و پدرش، رحیم است؛ داستانی سرشار از تردید، عشق و جستجو برای یافتن معنا و جاودانگی در دل چالش‌های زندگی. یاسر طالبی درباره انتخاب سوژه و ساختار دراماتیک فیلم توضیح داده است: چند سال گذشته، یکی از دوستانم مرا با یک سوژه آشنا کرد؛ دختری نوجوان به نام سحر که ۱۸ ساله بود و در آستانه آزمون کنکور قرار داشت، در حالی که مادرش را به تازگی از دست داده بود. از سوی دیگر، پدر سحر، که دچار ناتوانی ذهنی است، بزرگ‌ترین چالش زندگی او محسوب می‌شد.

این مستند محصول ایران، فرانسه، آلمان و نروژ است. «سرنوشت» پیش از این، جایزه اژده‌های نقره‌ای بهترین کارگردانی مستند شصت و سومین دوره جشنواره کراکو لهستان، بهترین کارگردانی مستند جشنواره مستند داکر مسکو، جایزه بخش Let’s Include Competition جشنواره بین‌المللی فیلم کوتاه بنگالورو BISFF ۲۰۲۳ و بهترین پیچینگ جشنواره توکیو داکز ژاپن و بهترین فیلم چهل‌ و یکمین دوره جشنواره بین‌المللی توس کورتس Tous Courts شهر اکس آن پرووانس فرانسه را از آن خود کرده است.

۲. «گاهی عشق زیباست» به کارگردانی الهام آقالری از تهران

مستند کوتاه «گاهی عشق زیباست» روایت زندگی هدیه سمیع و مهران قندهاری، اولین زوج سندروم داون در ایران است. الهام آقالری، عضو انجمن صنفی کارگردانان سینمای مستند و انجمن فیلم کوتاه ایران است. آقالری پیش از ساخت این مستند، کارگردانی چند اثر کوتاه داستانی و کارگردانی مستندهای «یک لقمه مهربانی»، «سرنوشت بایگانی»، «شهر زیبای من»، «قهرمان» و... را در کارنامه کاری خود دارد.

این مستند پیش از این در هفتادمین جشنواره منطقه‌ای سینمای جوانان قزوین (راژیا)، کاندید بهترین فیلم مستند شده است.

۳. «جشن سیاه» به کارگردانی آرمان قلی‌پور دشتکی از شهرکرد

قلی‌پور در حالی این بار با مستند کوتاه «جشن سیاه» پا در رقابت‌های جشنواره فیلم کوتاه تهران می‌گذارد که ساخته‌اش از میان ۲۴۲ اثر متقاضی بخش مستند توانسته است رای مثبت داوران را برای حضور در بخش پایانی جشنواره کسب کند.

این هنرمند چهارمحال و بختیاری درباره روند ساخت جشن سیاه گفته است: به هنگام تحقیق و ساخت اثری پژوهشی درباره آسیب‌شناسی استفاده از تفنگ در مراسم‌ سور و سوگ در جغرافیای زاگرس با خانواده‌هایی روبه‌رو شدم که به نوعی اتفاقات تلخی را بر اثر این رسم غلط تجربه کرده بودند، مستند جشن سیاه روایتی از یکی از قربانیان این حوادث است. عوامل این فیلم جشن سیاه تلاش کرده‌اند تا گوشه‌ای از پیامدهای ناگوار این آسیب اجتماعی را در این اثر به تصویر بکشند.

۴. «زیبای خفته در دریا» به کارگردانی فرشید ایران‌پرست از بندرعباس

این مستند تنها نماینده هرمزگان در بخش مستند در این جشنواره است که از بین ۲۴۲ فیلم مستند ارسالی برای رقابت در جشنواره، فقط ۱۷ مستند توانستند راه پیدا کنند که مستند «زیبای خفته در دریا» یکی از ۱۷ کاندید جشنواره است.

تهیه کننده و تصویربردار این مستند سعید ماندگاری، کارگردان و تدوینگر؛ فرشید ایرانپرست، صدابردار؛ حامد دهقانی، صداگذاری؛ علی ابوالقاسمی، ترجمه انگلیسی زیرنویس؛ حجت حاجی زاده هستند.

«فرشید ایرانپرست» در آثاری همچون سریال «از همین خاک» در سال ۱۳۹۰ به عنوان بازیگر حضور داشته است. «سدید» و «طرب انگیز طرب» از دیگر آثار این هنرمند هست که در جشنواره‌های محلی هرمزگان به نمایش درآمدند. اطلاعات زیادی درباره این مستند درز نکرده اما به نظر می‌رسد موضوع آن در حوزه محیط زیست باشد.

۵. «آخرین خداحافظی» به کارگردانی احسان صبوری از تهران

مستند «آخرین خداحافظی» به کارگردانی احسان صبوری و تهیه کنندگی حسین همایونفر درباره حسرت یک مادر شهید در بدرقه فرزندش به جبهه است. «احسان صبوری» در مورد علت نامگذاری این فیلم گفت: خانم «فاطمه شریعتی» مادر شهید «صفرعلی علیزاده» در آخرین روزِ اعزامِ صفرعلی به جبهه، از بدرقه جا می‌ماند و به این ترتیب حسرتِ آخرین خداحافظی با پسرش برای همیشه بر دلِ او باقی مانده است.
مادر گمان می‌کرده صفرعلی ۹۰ روز بعد در اولین مرخصی باز می‌گردد.
اما روز هشتاد و هفتم، پیکر پاک صفرعلی را برای او می‌آورند و به خاطرِ بجا ماندنِ حسرتِ آخرین خداحافظی، نام فیلم را «آخرین خداحافظی» نهادیم. «صفرعلی علیزاده» در زمان شهادت ۱۶ سال بیشتر نداشت و داوطلب بسیجی اعزامی از پایگاه مسجد جوادالائمه (ع) مشهد بود. مزارش در گلزار شهدای بهشت رضا مشهد است. حالا ۲۱ سال از فوت «رجبعلی علیزاده» همسر حاجیه‌خانم می‌گذرد و فاطمه شریعتی شصت‌و هشت ساله است. ۳۸ سال از شهادت صفرعلی می‌گذرد.

۶. «در پناه نیزار» به کارگردانی حبیب علوانی از آبادان

مستند «در پناه نیزار» به کارگردانی «حبیب علوانی» درباره پرندگانی است که در تالاب‌های شادگان و هورالعظیم زندگی می‌کنند. علوانی کارگردان مستند «در پناه نیزار» درباره شکل‌گیری ایده این مستند توضیح داده است: «بعد از ساخت چند مستند تک قسمتی و دو مجموعه مستند با موضوع حیات وحش در اقلیم های مختلف خوزستان، علاقمند شدم مستندی با موضوع تنوع زیستی که در نیزارهای تالاب بین المللی شادگان و هورالعظیم، همچنین رودخانه های استان خوزستان وجود دارد، بسازم. باتوجه به این موضوع از سال ۱۴۰۱ کار تصویربرداری را با موضوع زندگی و جوجه آوری پرندگان ساکن نیزار شروع و در سال ۱۴۰۲ کار به پایان رسیده و آماده نمایش شد. من با دغدغه‌های ذهنی خودم درباره این موضوع توانستم یک مستند کوتاه ۲۲ دقیقه‌ای تولید کنم تا بتوانم این نیزارها و تالاب‌ها را به مخاطبان بشناسانم و به جانوران این زیستگاه‌ها کمک کنم.»

۷. «فرشته‌ها» به کارگردانی مهدی زمان‌پور کیاسری از تهران

مهدی زمانپور کیاسری کارگردان مستندهای «مشتی اسماعیل»، «پاپلی»، «کل فاطمه»، «آب، باد، خاک، نان»، «آسک» و ...‌. درباره‌ی این اثر گفت: « اسفند ۱۴۰۱ برای برگزاری یک ورکشاپ تخصصی «کارگردانی مستند برای مستندسازان سوری» به سوریه رفته بودم و حدود ۲ هفته‌ای در آن‌جا حضور داشتم. هفته اول به صورت نظری گذشت و هفته دوم باید به‌صورت عملی کار می‌کردیم و یکی از شرکت‌کنندگان دوره درباره خانواده‌ای صحبت کرد که از این خانواده سه نفره دو نفر نابینا بودند و وی مستند خبری از این سوژه کار کرده بود که آن را در کلاس دیده و آنالیز کردیم.»

وجه مثبت دیگر آثار کیاسری توجه به تمام ابعاد سینمایی یک فیلم است در حالی که مستندسازان نسل جدید عموما به تکنیک یا سوژه اکتفا می‌کنند، کیاسری از فیلمنامه و متن تا نور، رنگ، صدا، موسیقی و اجرا همه را به بهترین شکل مورد نظر دارد و این یکی از امتیازات فیلم‌های وی محسوب می‌شود که از ابعاد مختلف می‌توان درباره آن حرف زد و دوستداران سینمای هنری تا هواداران فیلم‌های معناگرا و حتی فلسفی و خانواده‌های معمولی، می‌توانند مخاطب فیلم‌های وی باشند.

۸. «حلقه» به کارگردانی مشترک «رایحه مظفریان و زهرا دشت بشی» از شیراز

آیدا سیزده سالگی ازدواج کرده. هنوز مدرسه میره و شوهرش تعمیرکار مبله. آنها خوشحال و خوشبخت هستند. می‌خندند و بچگانه سر به سر هم می‌گذارند. آیدا خیاطی می‌کند. آیدا منتظر جشن تولد شانزده سالگیست و شمع هجده دوست دارد. آیدا دیگر چه چیزهایی دوست دارد؟

مستند حلقه در جشنواره فیلم شجاعت به نیمه نهایی راه یافت. جشنواره شجاعت برای کلیه فیلم‌سازانی است که از کارهایشان برای ایستادگی و جنگیدن استفاده می‌کنند.

مظفریان کارگردان این اثر تا کنون چندین کتاب تألیف کرده؛ از جمله کتاب تیغ و سنت که به بررسی جنبه‌های مختلف مشکلات زنان می‌پردازد و کتاب حلقه، نگاهی به ازدواج کودکان در ایران که کودک‌همسری در ایران و دلایل وجود این مشکل را بررسی می‌کند. او همچنین تعدادی فیلم مستند را کارگردانی و تهیه کرده‌ است. مستند او در سال ۱۴۰۱ به نام آفریده که در مورد نشانگان آشر است، نامزد دریافت جایزه مستند نیمه بلند در ششمین جشنواره تلویزیونی مستند شد.

۹. «این خانه و جذام مادرم» به کارگردانی «نوید صادقی» از تبریز

فیلم مستند «این خانه و جذام مادرم» به تهیه‌کنندگی و کارگردانی نوید صادقی زندگی یک خانواده با مادر پیرشان که از نسل جذامیان مستند «خانه سیاه است» ساخته فروغ فرخزاد است، را روایت می‌کند. حالا با گذشت سال‌ها از ساخت آن مستند در روزگار کنونی نیز خانواده همچنان از سمت جامعه درگیر تبعات جذام مادر پیرشان هستند. مادری که جان دخترش به حال او وصل است ...

این کارگردان به تازگی درباره این مستند گفته است: «وقتی بین جذامیان قدم گذاشتم و حدود یک سال و نیم با آن‌ها اشک ریختم، خندیدم، حسشان کردم و به معنای واقعی کلمه زندگی کردم، دلم را به دلِ پُرغمشان دوختم و این احساس را از فروغ فرخزاد یافتم که گفت «سهم من گردش حزن‌آلودی میان باغ خاطره‌هاست». سعی کردم این احساس را با مستند «خانه سیاه است» ترکیب کنم و برای خودم احساس مسئولیت و وظیفه سنگینی تعریف کردم که صدای شخصیت و سوژه جذامی که ۶۰ سال شنیده نشد، باشم و حداقل بتوانم مسایل آن‌ها را برای مردم به تصویر بکشم تا دیده و شنیده و البته مهم‌تر از آن، درک شود.»

۱۰. «هادی رستم بود» به کارگردانی «عباس بلوچی» از رفسنجان

این مستند درباره پیرمردی است که باوجود اینکه سواد ندارد، خودآموخته به انجام کارهای هنر تجسمی پرداخته و خانه اش را به محلی برای نمایش آثار خود تبدیل کرده است.

مستند «هادی رستم بود» تولید مرکز گسترش سینمای مستند، تجربی و پویانمایی و ساخته کارگردان مستعد رفسنجانی است. او درباره این مستند گفته است: «صادق رضایی هنرمند خودآموخته‌ای است که در یکی از روستاهای نزدیک به کرمان زندگی می‌کند. بر اساس مصاحبه‌ای که از یک خبرنگار منتشر شده بود، با این هنرمند آشنا شدم و به سراغش رفتم.
حدود ۵ سال، آقای رضایی را رصد می‌کردم و در همین زمان از فعالیت‌های این هنرمند ذره ذره فیلم تهیه می‌کردم و درنهایت وقتی تصمیم به ساخت این مستند گرفتم، نزدیک به ۲ سال تولید آن زمان برد. خیلی دوست داشتم که سال گذشته با این مستند در جشنواره «سینماحقیقت» حضور داشته باشم، ولی بخش هایی از کار مانند صدا مشکل داشت و این اتفاق ممکن نشد.»

۱۱. «پورزال» به کارگردانی مشترک «احسان فرخی‌فرد و ماریا ماوتی» از تهران

بر اثر سدسازی های افغانستان، تالاب و دریاچه بین المللی هامون تبدیل به بیابان شده و همین موضوع باعث مهاجرت ساکنین روستاهای اطراف هامون شده است. پورزال به تنهایی در یکی از روستاها ساکن است و از طریق فروش ماهی خشکیده کف دریاچه امرار معاش میکند.

ماریا ماوتی درباره شکل‌گیری ایده مستند «پورزال» می‌گوید: «زمانی که مشغول تولید یک کار در سیستان بودم، راننده ما آقایی بود که به من گفت چرا درباره دریاچه هامون فیلم نمی‌سازی؟ به او گفتم پیش از من مستندسازهای خیلی خوبی درباره هامون فیلم ساخته اند اما او با حال و هوایی عجیب اصرار می کرد و این مساله در ذهن من ماند. بعدتر فیلم‌هایی را که درباره دریاچه هامون ساخته شده بود، دیدم و به این فکر می‌کردم که چطور با یک بیان و ساختار متفاوت به این مقوله بپردازم از این رو به سراغ ترکیب با انیمیشن رفتم.
با «احسان فرخی‌فرد» در این زمینه صحبت کردم و همه کارهای این قسمت و سبک انیمیشنی که وجود دارد به انتخاب وی انجام گرفت. کاراکتر مستند ما در همان جا مشغول به زندگی بود و ما به سراغ او رفتیم. همیشه عادت دارم برای اینکه بتوانم یک فیلم را خوب و درست بسازم، ببینم آیا می‌توانم با آن کاراکتر ارتباط بگیرم یا نه و اگر ارتباط شکل گرفت آن حال و هوا جلوی دوربین هم شکل می‌گیرد و اگر نتوانم ارتباط خوبی بگیرم، اصلا آن فیلم را نمی‌سازم.»

۱۲. «کتایون» به کارگردانی «محمد ناصری راد» از شیراز

مستند کتایون به مهاجرت ساکنان پیرامون دریاچه بختگان به حاشیه شهر شیراز پرداخته است.

محمد ناصری‌راد درباره مستند خود اظهار داشت: «طی چند سال گذشته به دلیل برخی بی تدبیری‌ها، تالاب‌های استان فارس یکی پس از دیگری از بین رفته و از پریشان، کافتر، طشک و بختگان جز شوره زار چیزی باقی نمانده است؛ ما در این مستند با نگاهی آسیب شناسانه به مسئلهٔ مهاجرت اجباری ساکنانِ سکونت‌گاه‌های دیرینه در جوار دریاچه بختگان پرداخته‌ایم.»

او با قدردانی از کتایون بذرافکن که بخشی از زندگی او در مستند کتایون به تصویر کشیده شده، گفت: «این مستند به چگونگی تامین معاش مهاجران این مناطق و آمدن به حاشیه کلانشهر شیراز و مشکلات و آسیب‌های آن پرداخته است.»

۱۳. «با قید محرمانگی» به کارگردانی «شروین وحدت و پیام عزیزی» از تهران

«با قید محرمانگی» درباره زنان یک روستاست که به نهادهای دولتی نامه‌ای محرمانه نوشته‌اند. شروین وحدت و پیام عزیزی تهیه کنندگی و کارگردانی مشترک این کار را به عهده داشته‌اند. بعد از فیلم «خانه سیاه است» ساخته فروغ فرخزاد که در دوره یازدهم این جشنواره نمایش داده شد و جایزه اصلی را نیز دریافت کرد، «با قید محرمانگی» تنها فیلم ایرانی است که به اوبرهاوزن راه یافته است.

شروین وحدت کارگردان مستند «با قید محرمانگی» درباره شکل‌گیری ایده ساخت این مستند توضیح داد: «در اخبار و شبکه‌های اجتماعی با تیتر خبری برخورد کردیم که در مورد زنان یک روستا بود. این خبر خیلی برای ما جذاب بود و تصمیم گرفتیم سرنخ‌ها را دنبال کنیم تا این روستا را پیدا کرده و به زنان این روستا برسیم. آنچه که این خبر از همان تیتر در خود داشت، یک ایده شگفت انگیز را در ذهن ما ایجاد کرد، ایده‌ای که بیش از هر چیز فرم روایی جدیدی را نوید می‌داد.»

۱۴. «نوروزنامه» به کارگردانی «داریوش نجفی گول» از ارومیه

موضوع مستند نوروزنامه شامل مراسم‌های آیینی تورکان در هفته‌های متنهی به سال جدید است. این مراسمات آیینی با تاثر از افسانه‌ها و اندیشه‌های اساطیری و با برجسته کردن چهار عنصر اصلی حیات (آب، باد، خاک و آتش) در ماه آخر سال (بوز آی)، مراسم‌های آیینی «چهار چهارشنبه آخر سال» است که ترک‌های آذربایجان که هر ساله با اجرای آنها به استقبال سال جدید و نوروز می‌شتابند.

«نوروزنامه» محصول انجمن سینمای جوانان اورمیه در نخستین حضور بین‌المللی‌اش توانست جایزه بهترین فیلم مستند «هشتمین جشنواره بین‌المللی فیلم مستند جهان تورک» در ترکیه را دریافت کند.

۱۵. «کوهستان یک روایت زنانه» به کارگردانی «ریبوار محمودپور» از مریوان

مستند «کوهستان یک روایت زنانه» به طور ویژه سوژه کولبری را مدنظر قرار داده است و تبعات مختلف آن را بررسی کرده است.

محمودپور درباره سوژه این مستند اینطور توضیح داده است: «در این مستند سراغ پیامدها و تبعات کولبری در خانواده و اجتماع رفته‌ایم. تمرکز اصلی این مستند، گفت‌وگو با خانواده به ویژه زنان کولبران و مشکلاتی است که به واسطه این شغل درگیرش می‌شوند. برهمین اساس، سراغ همسر، مادر یا خواهر یک کولبر رفته‌ایم و درد دل‌ها آنان را می‌شنویم. به عبارت دیگر می‌توان گفت این مستند یک روایتِ زنانه از رنجی مردانه است. همانطور که می‌دانید کولبری یکی از معضلات مهم کردستان و روستاهای آن است و همین موضوع تبدیل به دغدغه من فیلم‌ساز شد. البته جالب است بدانید که کولبری هیچ تناسبی با فرهنگ ما ندارد. تاکنون مستندهای زیادی درباره پدیده کولبری ساخته شده و به ابعاد مختلف آن پرداخته است اما از آنجا که می‌خواستم به پیامدهای این اتفاق بپردازم سفر کردن به کوه و روایت خود کولبران را رها کرده و به جایش در میان خانواده‌های آنان رفتم.»

۱۶. «بازگشت به لوگا» به کارگردانی «محسن شیرزایی» از زاهدان

فیلم بازگشت به لوگا در سه بخش بهترین پژوهش، بهترین فیلم مستند و بهترین فیلم شصت و نهمین جشنواره منطقه‌ای سینمای جوان مهروشید کاندید و موفق به دریافت تندیس بهترین فیلم مستند این دوره شد.

این مستند درباره چهار ملوان از هموطنان بلوچ در جنوب سیستان و بلوچستان است که به مدت ۶ تا ۷ سال از عمرشان را اسیر دزدان دریاییِ سومالیایی شده‌اند. مستند «بازگشت به لوگا» در بندر زیبای کُنارک در سیستان و بلوچستان تصویربرداری شده و از تصاویری آرشیوی درباره سومالی نیز بهره گرفته و موسیقی محلی خوبی هم دارد. مستندهایی اینگونه نشان می دهند همانطور که ایران کشوری پهناور و با فرهنگ ها و اقلیم های مختلف و متنوع و رنگارنگ و با ماجراهایی تلخ و شیرین است، به همان اندازه از موضوعات و مضامین گوناگونی برخودار است که می توانند دستمایه مستندسازان سراسر کشور قرار گرفته تا آثاری قابل تامل رقم بزنند.

۱۷. «شرور» به کارگردانی «پارسا انصاری» از تهران

دیپلم افتخار بیستمین جشنواره فیلم کوتاه نهال به مستند «شرور» رسید. همچنین این فیلم جایزه بهترین تدوین این جشنواره را نیز کسب کرد. علاوه بر تقدیر داوران، تماشاگرانی که به تماشای مستند نشسته بودند نیز به طور عمده ابراز رضایت و خوشنودی از فیلم کردند.

انصاری در گفت و گوی ویدئویی با سایت جشنواره فیلم کوتاه درباره ایده ساخت این مستند یادآور شده که سوژه این فیلم از مستند قبلی او با نام «عروس کشان» آمده است. او به طور مستقیم به مراسم عروسی اشرار رفته تا نوع برخورد و کنش‌های آنها را ضبط و به ثبت برساند. این فیلم از کنجاوبرانگیزترین فیلم‌های امسال جشنواره بین المللی فیلم کوتاه است.