فرش دستباف به عنوان صنایع دستی ایرانی مشهور و معروف در دنیا است اما رکود سنگین بازار و انبار شدن این تحفه گران‌بها بر روی دست بافندگان و تجار، فعالان این هنر و صنعت را دچار چالش‌های فراوانی کرده است.
تا به جا، سر جلو، سر اول و ... نوای دلنشین هنرمندانی بود که روزی از سر عشق گره بر تار و پود فرش دستباف می‌زدند.
اما سال‌هاست که دیگر این نوا در کارگاه‌های قالی بافی خانگی نمی‌پیچد و نه از معامله‌گران سرشناسی که پیش پیش فرش را سر دار می‌خریدند در روستاها خبری است.
یک دهه‌ای است که کم‌کم دارهای قالی به پایین کشیده شده و فقط عده‌ای از روی ناچاری گره بر فرش‌های لچک ترنج، ریزه ماهی، خشتی و نائین می‌زنند.
آن طور که کهنه‌کاران این عرصه می‌گویند: تار و پودهای این هنر استان که زمانی شغل اول هنرمندان این سرزمین و دومین محصول صادراتی کشور بعد از نفت بود؛ اکنون خوب به هم گره نمی‌خورد و رج‌های فروش و صادرات آن بالا نمی‌رود و متوقف مانده است.
به هر گوشه‌ای از روستاها به ویژه بخش‌های مود و قهستان که فرش آن منطقه دارای برند بین المللی است، سر بزنی دیگر نه از کارگاه‌هایی که چند نفر پشت دارها نشسته باشند خبری است و نه از شور و حالی که بافندگان در گذشته داشتند.
دارها در کارگاه‌های قالی بافی خاک می‌خورد یا در کوچه‌ها همانند تکه‌های آهن پاره در گوشه‌ای افتاده که به گفته آن‌هایی که دست در این هنر داشته‌اند و آن را از پیشینیان خود به یادگار دارند بر این عقیده اند که اینها نشانه‌های رکود عمیق فرش این خطه است.
اگر شرایط به همین روال پیش رود در ۲ یا سه سال آینده بساط اندک کارگاه‌های فعال این هنر هم برچیده خواهد شد و آوازه این هنر بی‌بدیل را باید در کتاب‌ها جست وجو کرد.
اما اگر بخواهیم بهتر بدانیم که وضعیت هنر ۶۰۰ ساله خراسان جنوبی اکنون چگونه است باید سری به سرای گلشنی بیرجند بزنی که زمانی یکی از نقاط فعال بازار بیرجند در زمینه خرید و فروش فرش دستباف و ملزومات آن بود.
آنجایی که زمانی تجار داخلی و خارجی در آن برو و بیایی داشتند و حتی فروشندگان نخ و پشم فرصت پاسخ به بافندگان فرش را نداشتند، طوری که برای آن‌ها زمان تعیین می‌کردند که چه روزی و چه ساعتی به مغازه بیایند و سفارش خود را تحویل بگیرند.
اما اکنون وضعیت در کانون خرید و فروش فرش دستباف بیرجند به حدی راکد است که از ۲۴ دهنه مغازه سرای گلشنی که بیش از نیم قرن از ایجاد آن می‌گذرد فقط یکی و ۲ تا مغازه فعال است که آنهم به گفته خودشان چندان فروشی ندارند و از روی اجبار و به دلیل این که شغل پدرانشان بوده، در این کار مانده‌اند.
فرش‌های دستباف خراسان جنوبی از مشهورترین فرش‌های ایران به شمار می‌رود که تاریخچه آن به دوران حکومت شاهرخ میرزا در هرات برمی‌گردد و حدود ۷۰۰ سال پیش در این منطقه بافته می‌شد.
قالی این دیار در دهه ۷۰ تا ۸۰ آوازه جهانی داشت و در این برهه زمانی سالانه بیش از ۲۵۰ هزار متر مربع فرش دستباف در خراسان جنوبی تولید و ۹۷ درصد آن به کشورهای اروپایی صادر شد.
امسال ۸۰ هزار مترمربع فرش دستباف در خراسان جنوبی تولید شد که به دلیل مصرف کم در بازار داخلی و نبود صادرات اکثر آن روی دست بافنده و تجار باقی مانده و اکنون به گفته کارشناسان فرش رکود بی‌سابقه را در بازار فرش دستباف استان را داریم و تمام فرش‌های بافته شده روی دست تجار یا بافنده باقی می‌ماند.
تولید فرش دستباف خراسان جنوبی نسبت به دهه ۷۰ و ۸۰ کاهش چشمگیری داشته زیرا در آن برهه زمانی وسعت جغرافیایی شهرستان بیرجند به عنوان یکی از شهرستان‌های خراسان بزرگ محدود به چهار شهرستان بود ولی اکنون وسعت جغرافیایی خراسان جنوبی به ۱۲ شهرستان افزایش یافته و آن موقع ۲۵۰ هزار متر مربع فرش تولید می‌شد اما حالا در ۱۱ شهرستان استان سالانه حدود ۸۰ هزار متر مربع فرش تولید می‌شود.
تولید فرش دستباف خراسان جنوبی در سال جاری نسبت به سال گذشته با تولید ۸۰ هزار متر مربع، کاهش ۱۰ درصدی دارد که به دلیل صادرات ناچیز و فروش کم در بازار داخل بیش از ۸۰ درصد آن روی دست بافنده و تجار باقی مانده‌است.
برای رونق صادرات و فروش داخلی فرش چه باید کرد؟
ایجاد مرکز تهیه و توزیع مواد اولیه مرغوب به قیمت تمام‌شده، برپایی نمایشگاه دائمی فرش دستباف، ایجاد مجتمع تولید سفارش‌پذیر فرش دستباف و راه‌اندازی آموزشگاه جامع فرش دستباف در استان از جمله طرح‌هایی بوده که ۱۷ سال قبل برای رونق فرش دستباف خراسان جنوبی مصوب شد و هنوز اجرایی نشده است.
حذف سیاست تعهد ارزی، شناسایی بازارهای جدید جهانی، استفاده از ظرفیت فضای مجازی برای فروش فرش، به‌روز رسانی نقشه‌های قدیمی، استفاده از ظرفیت دانشگاه‌ها برای به‌روز رسانی نقشه‌ها و افزایش کیفیت فرش تولیدی، راه‌اندازی نمایشگاه دائمی فرش دستباف و مرکز فروش مواد اولیه باکیفیت و با قیمت تمام‌شده، بافت فرش متناسب با سلیقه داخل در دوران تحریم، خرید تضمینی فرش و حمایت از بافندگان با افزایش ضریب پوشش بیمه از جمله راهکارهایی است که از سوی کارشناسان این حوزه در گفت و گو با ایرنا ارائه شد.
رئیس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا در تشریح تولید فرش و راهکارهای توسعه صادرات و افزایش فروش در بازار داخل به خبرنگار ایرنا گفت: در ۶ ماه نخست سال جاری حدود ۸۰ هزار متر مربع فرش دستباف به ارزش حدود سه هزار و ۶۰۰ میلیارد ریال در استان تولید شده‌است.
سایه سنگین رکود بر بازار فرش
محمدحسن کامیابی مسک افزود: این فرش‌ها بیشتر در نقوش ریزماهی، خشتی، نائین و ایلیاتی و در اندازه‌های مختلف توسط ۵۰ هزار بافنده استان تولید شده‌است.
وی با اشاره به کاهش ۱۰ درصدی تولید فرش دستباف استان از نظر متراژ در سال جاری، گفت: اما ارزش ریالی فرش استان به دلیل تورم در جامعه افزایش داشته، افزایش تحریم‌ها و رکود بازار علت کاهش تولید فرش دستباف در منطقه است.
کامیابی مسک تصریح کرد: برخی بافندگان به دلیل شرایط بد اقتصادی برای تامین حداقل معیشت خود از روی ناچاری این حرفه را ادامه دهند در صورتی که در برخی استان‌های صنعتی که مشاغل دیگر وجود دارد، کاهش شدید تولید فرش را داریم.
وی ادامه داد: تولید فرش دستباف مازاد بر تقاضای بازار است و از آنجا که بافنده توان مالی ندارد، فرش را با قیمت کم فروخته یا پیش فروش می‌کند که بخش عمده‌ای از سود آن به جیب دلالان می‌رود.
این فعال حوزه فرش گفت: صادرات فرش دستباف استان بسیار ناچیز است و تمامی فرش دستباف کشور در سال به ۵۰ میلیون دلار هم نمی‌رسد، البته آمار دقیقی از صادرات فرش دستباف خراسان جنوبی به دست ما نمی‌رسد.
کامیابی مسک با اشاره به اینکه در چند سال اخیر حجم تجارت جهانی فرش دستباف ایران کاهش یافته است اظهار کرد: به طور مثال در سال‌های ۷۳ تا ۷۸ بیش از ۹۶ درصد فرش تولیدی استان به کشورهای اروپایی صادر می‌شد و میزان تولید فرش خراسان جنوبی خیلی کمتر از تقاضا بود.
وی گفت: در این برهه زمانی میزان تولید سالانه فرش بیش از ۲۰۰ هزار متر مربع فقط در چهار شهرستان منطقه بود.
کامیابی‌مسک با اشاره به سابقه ۶۰۰ ساله فرش‌بافی در خراسان جنوبی گفت: براساس سوابق در گذشته فرش به سفارش درباریان تیموری و صاحبان مکتب هرات در منطقه مود و دُرخش خراسان جنوبی بافته می‌شد اما مردم منطقه به دلیل نبود توان مالی از آن استفاده نمی‌کردند.
وی افزود: اکنون فرش‌هایی که با نقشه‌های هراتی در موزه‌های دنیا به نمایش گذاشته شده مربوط به منطقه قاینات و قهستان خراسان جنوبی است.
لزوم شناسایی بازارهای جدید برای فروش قالی
رئیس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی با بیان اینکه فرش دستباف همچنان در رکود به سر می‌برد و تنها بخشی از فرش تولیدی در بازار داخل به فروش می‌رسد، گفت: لازم است دولت بازارهای خارجی جدید را برای عرضه فرش دستباف شناسایی تا فروش فرش نیز رونق پیدا کند که این موضوع شاید بهترین و موفق‌ترین راهکار باشد.
کامیابی مسک عنوان کرد: اما پیمان‌سپاری ارزی و مشکلات ناشی از تعهد ارزی مهمترین موضوعی است که سبب شده صادرات این کالا برای صادرکننده عایدی چندانی نداشته باشد به همین علت صادرات در این مدت خیلی کم شده است.
وی اظهارکرد: پیشنهاد و راهکار ما این است که تعهد ارزی درخصوص فرش دستباف به دلیل حجم پایین صادرات آن (سال گذشته ۵۰ میلیون دلار بود) در این شرایط تحریم‌ها حذف شود.
کامیابی مسک افزود: لازم است مجلس و دولت هرچه زودتر این مشکل تعهد ارزی را حل کنند تا با رونق صادرات، مشکل رکود بر بازار فرش و مشکلات معیشتی بافندگان رفع شود.
بافت فرش براساس سلیقه بازار داخل
وی عنوان کرد: با توجه به وضعیت صادرات فرش دستباف، پیشنهاد دیگر رییس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی این است که بافندگان تولیدات خود را به سمت سلیقه بازار داخل سوق دهند و فرش‌های ۶ متر، ۱۲ متر و ۹ متر به‌صورت جفتی بیشترین فروش را در بازار داخل دارد.
این فعال حوزه فرش افزود: در حال حاضر خرید فرش دستباف در داخل کشور کم است و مشکل رکود بر بازار فرش و رونق آن باید از طریق افزایش صادرات حل شود.
کامیابی‌مسک بیان کرد: در خراسان جنوبی به دلیل اینکه برای بافت فرش‌هایی با متراژ بالا ایجاد دار سخت بوده از طرفی تعداد بافنده در خانواده‌ها کم است، بیشتر فرش‌ها با متراژ پایین و صادراتی بافته می‌شود که این نوع فرش‌ها متناسب با سلیقه بازار داخل نیست و صادراتی است.
طرح‌هایی که پا نخورد
وی نبود بیمه قالی‌بافان را از دیگر مشکلات ذکر کرد و گفت: بیش از ۵۰ هزار بافنده تمام‌وقت، نیمه‌وقت و پاره‌وقت در استان خراسان جنوبی فعالیت دارند که اکنون کمتر از چهار هزار نفر زیر پوشش بیمه تامین اجتماعی هستند و طرح بیمه قالی‌بافان از چند سال گذشته در استان همچنان متوقف است.
به گفته وی ایجاد مرکز تهیه و توزیع مواد اولیه مرغوب به قیمت تمام‌شده، برپایی نمایشگاه دایمی فرش دستباف، ایجاد مجتمع تولید سفارش پذیر فرش دستباف و راه‌اندازی آموزشگاه جامع فرش دستباف در این استان از جمله طرح‌هایی است که ۱۷ سال قبل برای رونق این صنعت مصوب شد و به گفته رییس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی هنوز اجرایی نشده است.
رئیس اتحادیه فرش دستباف خراسان جنوبی افزود: در گذشته هیچ قدمی برای اجرایی شدن طرح‌های مذکور برداشته نشده و همچنان طرح‌های فرش دستباف استان پا نخورده باقی مانده است.
کامیابی‌مسک اظهار کرد: اجرای این طرح‌ها نیاز اساسی است که دست دلالان و واسطه‌ها از بازار فرش کوتاه شود و بافنده از دسترنج خود به سود واقعی برسد.
دستبافی که روی دست می‌ماند
یکی از تجار فرش در بیرجند هم به خبرنگار ایرنا گفت: صادرات فرش دستباف به دلیل تحریم‌های ظالمانه دشمنان در بدترین شرایط از نظر رکود قرار دارد و فروش آن در داخل هم بسیار پایین است.
محمد بازرگان افزود: اکنون حجم زیادی از فرش دستباف بر روی دست بافنده و تجار باقی مانده و بدترین شرایط رکود را در فرش دستباف استان در چند سال اخیر داریم.
وی بیان کرد: تولید فرش در خراسان جنوبی طی سال‌های اخیر کاهش یافته و اکنون تولید فرش دستباف استان ۱۰ درصد مقدار آن در دهه ۷۰ یا ۸۰ است.
بازرگان عنوان کرد: با گرانی مواد اولیه بخصوص مواد مرغوب و رکود بازار، بافت فرش برای بافنده صرفه اقتصادی ندارد اگرچه هنوز هم افرادی هستند که به دلیل نبود شغل دیگر با دستمزد پایین در این صنعت فعالیت دارند.
وی گفت: به دلیل نبود صادرات و رکود بازار حجم زیادی فرش روی دست ما هنوز باقی مانده، در گذشته برای خرید فرش ما به روستاها مراجعه می‌کردیم اما اکنون بافنده از روی اجبار برای فروش فرش به ما مراجعه می‌کند و ما هم به دلیل رکود بازار، توان خرید نداریم.
این تاجر فرش اظهار کرد: اکنون نسل جوان در این صنعت فعالیت ندارند و بیشتر بافندگان فرش دستباف استان تقریبا افراد مسن هستند.
لزوم خرید تضمینی فرش دستباف
قالی‌بافی یکی از طرح‌های اشتغالزای کمیته امداد امام خمینی (ره) است که به‌ویژه در مناطق روستایی اجرا و حمایت می‌شود و کارشناس فرش این نهاد در خراسان جنوبی معتقد است که حمایت دولت از بافندگان در قالب خرید تضمینی فرش و تحویل مواد اولیه به‌صورت مدت‌دار می‌تواند دست دلالان را از بازار فرش استان کوتاه کند.
احمدرضا رضایی گفت: همچنین نیاز است برای جلوگیری از فروش مواد اولیه بی‌کیفیت، مرکز تهیه و توزیع مواد اولیه مرغوب به قیمت تمام‌شده در استان راه‌اندازی شود که از مصوبات استان در راستای رونق فرش دستباف در گذشته بوده و هنوز اجرایی نشده است.
وی افزود: در زمان حاضر بازار فرش دستباف استان در رکود بی‌سابقه خود به سر می‌برد و در اکثر روستاها فرش بافندگان روی دست آنان باقی مانده است.
این کارشناس فرش بیان کرد: در گذشته قرار بود نمایشگاه دائمی فرش دستباف در خراسان جنوبی راه‌اندازی شود که راه‌اندازی این نمایشگاه با توجه به قیمت‌گذاری کارشناسی باعث قطع دست دلالان خواهد شد.
وی مشکلی اصلی بافندگان را رکود سنگین بازار دانست و گفت: دولت باید بیش از گذشته با بازاریابی و خرید تضمینی از بافندگان حمایت کند تا امید آنان برای تولید فرش افزایش یابد.
رضایی افزود: در زمان حاضر فقط نقشه‌های قدیمی فرش برای استفاده کپی‌برداری می‌شود که نیاز است برای رونق بازار فروش این محصول، نقشه‌ها با طراحی جدید و متناسب با سلیقه بازار و دارای جذابیت و تنوع فراوان به‌روز رسانی شود و تاکنون در خراسان جنوبی این اقدام صورت نگرفته است.
وی ارتباط بیشتر بین بافنده و دانشگاه را لازم دانست و افزود: راهکارهای کارشناسی اساتید دانشگاه نقش موثری در به‌روز رسانی نقشه‌ها و کیفیت فرش تولیدی دارد که باید در این زمینه بیش از گذشته کار شود.
این کارشناس فرش گفت: بافندگان برای فروش فرش خود می‌توانند از ظرفیت فضای مجازی هم استفاده کنند که نقش موثری در معرفی و فروش محصول در اقصی نقاط کشور دارد و برخی افراد در داخل استان از این طریق فرش خود را به فروش می‌رسانند و دغدغه‌ای هم ندارند.
رضایی اظهارکرد: بیمه قالی‌بافان نیز از طرح‌های تشویقی برای بافندگان بوده که از هشت سال گذشته در خراسان جنوبی اجرا شده و اکنون اجرای این طرح متوقف شده اما در گذشته باید اولویت بیمه به بافندگان تمام‌وقت و سرپرستان خانواده داده می‌شد که بیشتر افراد بیمه‌شده پاره‌وقت هستند.
دیدگاه ها