کاروانسرای دیر گچین قم، مادر کاروانسراهای ایران

ایران همواره در مرکز راه‌های مهم و اصلی ارتباطی حضور داشته است و جاده‌ ابریشم که می‌توان به یقین آن را ارزشمندترین و مهم‌ترین شاه‌راه اتصال جهان باستان دانست، از این کشور عبور می‌کرد. از طرفی خشکی آب و هوا، دوری شهرها و روستاها از یکدیگر و اقلیم گرم و خشک این مناطق، ایجاد و احداث کاروان‌سراها رابرای اسکان موقت کاروانیان به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرد. در این میان، کاروانسرای دیر گچین یکی از مهم‌ترین جاهای دیدنی قم است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

کاروانسرای دیر گچین کجاست؟

آدرس: استان قم، شهرستان قم، کیلومتر ۷۰ اتوبان قم-گرمسار، روستای علی آباد 

کاروانسرای دیر گچین یکی از جاذبه‌های گردشگری استان قم است که در مرکز پارک ملی کویر، مسیر قدیم جاده‌ قم به ورامین یا ساوه به ورامین و گرمسار و همچنین در ۸۰ کیلومتری از مرکز استان قم قرار دارد. پیشینه‌ کاروانسرای دیرگچین، به دوران حکومت ساسانیان باز می‌گردد. این اثر در تاریخ اول مهرماه ۱۳۸۲ با شماره‌ ۱۰۴۰۸ به ثبت ملی رسید.

مسیر دسترسی به کاروانسرای دیر گچین

برای بازدید از در کاروانسرای دیر گچین ابتدا باید از قم به‌سمت گرمسار حرکت کنید. در کیلومتر ۷۰ اتوبان قم-گرمسار، وارد جاده‌ آسفالته روستای علی آباد شوید و سپس از جاده‌ای خاکی به‌سمت دیر گچین حرکت کنید. همچنین می‌توان از شهر ورامین وارد جاده چرمشهر شد و با طی مسافت ۲۰ کیلومتر، به مجموعه‌ دیر گچین رسید.

تاریخچه کاروانسرای دیر گچین قم

کاروانسرای دیر گچین از پیشینه‌ای ۱,۷۵۰ ساله برخوردار است و به دوران حکومت اردشیر ساسانی مربوط می‌شود. باستان‌شناسان به‌واسطه آجرهای در ساختار طاق‌ها ضربی، گنبدها و برج‌های‌های نگهبانی نیم‌بیضی، این قدمت را تخمین زده‌اند. بنای کاروانسرا در دوران سلجوقی مرمت شد و  اصطبل‌ها و چهارایوانی‌هایی را به آن افزودند. همچنین در این دوره آجرهای پیشین با ملاطی جدید انسجام یافت.  در دوره صفویه، بازسازی و مرمت اساسی در کاروانسرای دیرگچین صورت گرفت و برج‌ها، دیوارهای بیرونی و ورودی امروزی به آن الحاق شد. استفاده از آجرهای سفیدرنگ و همچنین شباهت به معماری‌های مرسوم در اصفهان همچون آجرچینی زیگزاگی، از ویژگی‌های مرمت این دوره است. اغلب مرمت‌ها و فعالیت‌های عمرانی دوره قاجار در فضای بیرونی کاروانسرا انجام شده است؛ البته برخی از کارشناسان ساخت حمام و سرویس‌های بهداشتی را به این دوره نسبت می‌دهند؛ بنابراین به‌طور کلی، تاریخچه کاروانسرای دیر گچین را می‌توان در بازه‌های زیر خلاصه کرد:

دوره ساسانی

دور سلجوقی

دوره صفوی

دوره قاجاری

با توجه به قرارگیری این مجموعه در مسیر تردد قم و ساوه به ورامین و همچنین مسیر جاده ابریشم، اهمیت و ارزش آن تا حد بسیار زیادی افزایش یافت. رونق و توسعه این کاروان‌سرا، سبب شد که گذشتگان به ساخت و احداث قلعه‌ها و کاروان‌سراهای دیگری از جمله قلعه‌ سنگی محمدآباد کاج و قلعه گلی در مجاورت این مجموعه بپردازند. این اثر تاریخی کاربردهای متعددی داشته است که از جمله آن می‌توان به مقر نیروهای سلطنتی و نوعی ایستگاه بین‌راهی اشاره کرد.

وجه تسمیه کاروانسرای دیر گچین

در متون تاریخی می‌توان نام‌های متعددی برای کاروانسرای دیر گچین قم یافت. در کتاب‌هایی همچون تاریخ قم، صوره‌الارض و کاروانسراهای ایران، نام‌هایی مانند «اردشیر»، «دیرالجص»، «دیر گچین» و «دیر کاج» به این عمارت تاریخی نسبت داده شده است.

احتمالا از این‌ رو نام اردشیر را بر این کاروان‌سرا نهاده‌اند که به دستور اردشیر ساسانی ساخته شده است. همچنین «جص» در زبان عربی به‌معنای گچ است و به‌دلیل استفاده از گچ به‌عنوان مصالح اصلی آن، به دیرالجص و دیر گچین نیز شهرت یافت. کلمات دیگری همچون رباط و خان، نام دیگر کاروان‌سرا بوده است. 

 معماری کاروانسرای دیر گچین

مساحت کاروانسرای دیر گچین به حدود ۱۲,۰۰۰ هکتار می‌رسد که در دوران رونق خود، از وسعت و فضایی مطلوب و مناسب برای استقرار کاروانیان برخوردار بود. سازندگان این مجموعه‌ عظیم، بخش‌های مختلفی از جمله چندین برج، مسجد، حیاط خلوت، آسیاب سنگی، حمام (شامل گرمخانه و خزینه)، ورودی، هشتی، ایوان، اتاق، حجره، شترخوان، فضای اقامتی و دکان‌های خریدوفروش کالا را برای بنا در نظر گرفته‌اند. البته در خارج و در مجاورت بنا می‌توان آتشکده، کوره‌ آجرپزی، آب‌انبار و قبرستانی را مشاهده کرد که با در نظر گرفتن مساحت این بخش‌ها، وسعت کاروان‌سرا به ۱۹,۰۰۰ هکتار خواهد رسید. در اطراف این مجموعه‌ ارزشمند نیز دیواری به‌شکل هندسی مربع کشیده شده که هر ضلع آن، از ارتفاعی بالغ بر پنج متر، عرض یک متر و طول ۸۰ متر برخوردار است.

ورودی

کاروانیان هنگام ورود، وارد هشتی ورودی و پس از عبور از این مکان، وارد حیاط مرکزی می‌شدند. محور ورودی کاروانسرای دیر گچین، از سمت جنوب‌غربی به شمال‌شرقی است و درب آن نیز در جهت جنوب‌غربی گشوده می‌شود. این نوع چرخش، یکی از بهترین نوع چرخش‌ها نسبت به دیگر اماکن مشابه محسوب می‌شود؛ چراکه این محور ورودی نسبت به جاده‌ای که کاروانیان در آن تردد داشتند، از موقعیت مطلوبی برخوردار بوده است.

اتاق‌ها

کاروانسرای دیر گچین، ۳۶ اتاق دارد که در هر سمت می‌توان تعداد هشت تا ۱۰ اتاق را مشاهده کرد؛ اتاق‌هایی با شکل هندسی مربع و یک‌طبقه که تنها یک درب ورودی برای آن‌ها در نظر گرفته شده است. از جمله تزیینات اتاق‌ها می‌توان به طاقچه‌هایی با تورفتگی و قوس‌هایی تزیینی، اجاق‌های زیبا و همچنین سقفی چهار ترک اشاره کرد.

آرایش و نحوه‌ چیدمان اتاق‌ها از ترکیب و اسلوب شترخوان‌ها و موقعیت ورودی آن‌ها نشئت گرفته است. ایوان‌های جلوی اتاق‌ها نسبت به سطح حیاط از ارتفاع بیشتری برخوردارند؛ اما هیچ پله یا راه ارتباطی به اتاق‌ها مشاهده نمی‌شود. در انتهای ایوان ورودی در بخش شمال‌شرقی کاروان‌سرا، اتاق شاه‌نشین دیده می‌شود که محل استراحت مسافران و میهمانان ویژه‌ به شمار می‌رفت.

حیاط‌ها

در بخش شمال شرقی کاروان‌سرا می‌توان محدوده‌ حیاط را مشاهده کرد که به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شده است. در این فضا، مجموعه‌ای از چندین اتاق وجود دارد که اقامتگاه و محل پذیرایی میهمانان بود. در دوره قاجار، بنای مرکزی کاروان‌سرا در محل پیوند دو شترخوان شرقی و شمالی ساخته شد؛ حیاطی روباز دیگری نیز در این محل تعبیه شده است که از حوضی در مرکز، پلانی هشت‌ضلعی و اتاق‌هایی متعدد تشکیل می‌شود.

مسجد

در قسمت جنوب‌شرقی و سمت راست ورودی، عمارت مسجد وجود دارد که مساحت آن به حدود ۳۰۰ متر مربع می‌رسد. باستان‌شناسان با بررسی محراب این مسجد، قدمت آن را به دوره سلجوقی نسبت داده بودند؛ اما پس از در نظر گرفتن دیواره‌های مجاور محراب و بدنه‌ آن، به این نتیجه رسیدند که قدمت مسجد به سده‌های ابتدایی اسلام بازمی‌گردد و در دوره سلجوقیان، محراب و دیگر بخش‌های مربوط به آن را اضافه کرده‌اند.

سرویس‌های عمومی

وجود حمامی عمومی برای رفاه حال مسافران و کاروانیان، یکی از ویژگی‌های مطلوب و قابل‌توجه این مجموعه است؛ حمامی که در ضلع جنوب‌غربی بنا قرار گرفته و از بخش‌هایی همچون سربینه، خزینه، گرمخانه و سرویس بهداشتی تشکیل می‌شود.

دو چاه آب در کاروان‌سرا وجود دارد که وظیفه‌ تامین‌ آب سرد حمام را به عهده داشته‌اند. در قسمت مربوط به سرویس‌های بهداشتی نیز تعداد ۶ چشمه مشاهده می‌شود که سازندگان، آن را توسط یک دیوار از حمام جدا کرده‌اند. مخزن فاضلاب نیز در این کاروانسرا تعبیه شده است.

آسیاب

در حاشیه شمال‌غربی کاروانسرا و مجاورت اسطبل‌ها، فضایی وجود دارد که از آن به‌عنوان آسیاب استفاده می‌کردند. نیروی محرکه این آسیاب، چهارپایان بودند و گردانندگان این آسیاب در کاروانسرا اقامت داشتند. به‌دلیل وجود فواصل طولانی با مناطق شهری و روستایی، نیاز به خودکفایی در تولید آرد وجود داشت؛ به همین دلیل، این فضا در دوره صفوی یا قاجاری به‌مجموعه اضافه شد.

بناهای امنیتی

ورودی، برج‌ها و نیز دیوارهای کنگره‌دار، بناهای امنیتی کاروانسرا را تشکیل می‌دهند. در اطراف دروازه جنوبی کاروانسرا، اتاقک‌هایی دیده می‌شود که احتمالا محل استقرار نگهبان محسوب می‌شد. چهار دیوار بزرگ با قطر سه‌ متر و دو نیم‌برج، مهم‌ترین سیستم امنیتی کاروانسرای دیر گچین به شمار می‌رود.

بناهای دامی

بناهای دامی که در پشت حجره‌ها و محل اقامت مسافران تعبیه شده‌اند، مسقف و دارای نورگیرهای کافی هستند. این بناها که به نگهداری انواع چهارپایان اختصاص داشتند، با ورودی منحصربه‌فرد خود به‌گونه‌ای احداث شده بودند که از فرار چهارپایان جلوگیری کنند.

بناهای بیرونی

اطراف کاروانسرای دیر گچین می‌توان مجموعه‌ای از عمارات خشتی را مشاهده کرد که متعلق به دوره قاجار است. این عمارات به‌صورت مستطیل و از ابعادی برابر با ۲۰۰ × ۳۰۰ متر تشکیل شده‌اند. در مرکز هرکدام از این عمارات، حیاطی قرار دارد که در چهار طرف آن می‌توان اتاق‌ها، آبشخور و اصطبل‌های نگهداری حیوانات را مشاهده کرد.

بازسازی کاروانسرای دیر گچین

متاسفانه به‌دلیل بی‌توجهی‌ها، برای مدت طولانی از کاروانسرای دیر گچین به‌عنوان محل استقرار شترها و حیوانات عشایر محلی استفاده می‌شد؛ اما خوشبختانه پس از ثبت این عمارات تاریخی به‌عنوان اثر ملی، مسئولان به مرمت و بازسازی مجدد آن پرداختند. در حال حاضر به‌دلیل کمبود اعتبارات و بودجه‌ لازم، این پروژه با سرعت کمی رو به پیشروی است.

جاهای دیدنی اطراف کاروانسرای دیر گچین

بازار قدیم قم

آدرس: استان قم، شهر قم، خیابان طالقانی، در نزدیکی حرم حضرت معصومه (س)

بازار قم یکی از آثار تاریخی این شهر است که در نزدیکی حرم حضرت معصومه (س) قرار دارد. این مجموعه تاریخی که یکی از مهم‌ترین مراکز خرید سوغات در شهر قم به شمار می‌آید، دارای سراها و تیمچه‌های متعددی است. زیباترین بخش بازار، تیمچه بزرگ محسوب می‌شود که سقفی بزرگ و ضربی دارد. در این بازار اجناس مختلفی از جمله ظروف مسی، پارچه، پرده، پوشاک، خوراکی و... به فروش می‌رسد.

مقبره‌های باغ گنبد سبز

آدرس: استان قم، شهر قم، خیابان انقلاب، جنب گلزار شهدا

مجموعه باغ گنبدسبز یکی از جاذبه‌های تاریخی و کمترشناخته‌شده قم است که محل دفن چند تن از بزرگان خاندان صفوی محسوب می‌شود. قدمت این مجموعه که معماری منحصربه‌فرد و خیره‌کننده دارد، به قرن هشتم هجری قمری بازمی‌گردد. کتیبه‌ها و گچ‌بری‌های مقبره‌های باغ گنبد سبز، از شاخصه‌های اصلی این عمارات تاریخی به شمار می‌رود.