استان خراسان رضوی که در شمال شرق جغرافیای جمهوری اسلامی ایران قرار گرفته، به لحاظ اقلیمی استانی خشک است طوری که از ۳۷ حوضه آبریز یا دشت این استان ۳۴ حوضه با وضعیتی بحرانی روبه رو هستند و امروز باید به‌صراحت عنوان کرد که مشهد آب ندارد.
حمیدی- روزنامه خراسان/ بخش عمده منابع تغذیه کلان‌شهر مشهد سد دوستی است که تا همین چند سال پیش بیش از ۶۵ درصد نیاز ۲۴۰ میلیون مترمکعبی این کلان‌شهر را تأمین می‌کرد اما طی یکی دو سال اخیر به دلیل خشک‌سالی‌ها و احداث سد و بندهایی در بالادست این سد در کشور افغانستان وضعیت این سد ۱.۵ میلیارد مترمکعبی به کمتر از ۱۰ درصد آب موجود پشت سد رسیده است. واقعیت آشکار آن است که امنیت آب کلان‌شهر مشهد رابطه مستقیمی با حوزه‌های بالادست نواحی آبریز یعنی کشور افغانستان و کشور ترکمنستان دارد.
از ابتدای ۲۰۲۴ ایران ریاست دوره سازمان همکاری اقتصادی یا همان «اکو» را برعهده‌گرفته و بناست بیست و هشتمین نشست این سازمان در سطح وزرای امورخارجه روزهای ۱۲ و ۱۳ آذرماه در مشهد مقدس برگزار شود. این نشست بناست با حضور حداقل ۱۰۰ مهمان عالی‌رتبه خارجی از کشورهای عضو سازمان همکاری‌های اقتصادی(اکو) در این کلان‌شهر برگزار شود و این حضور فرصتی مناسب است تا ظرفیت‌های استان خراسان رضوی و کلان‌شهر مشهد در حوزه‌های مختلف معرفی شده و پیشنهاد‌هایی نیز برای نقش‌آفرینی این خطه برای توسعه و ارتقای کارکرد و کارایی همکاری بین کشورهای عضو این سازمان ارائه شود.
نحوه نقش آفرینی اکو در حوزه دیپلماسی آب
در خصوص کشور ترکمنستان به دلیل این که این کشور در پایین‌دست ایران قرارگرفته با مشکل کم‌آبی روبه روست و متأسفانه تاکنون محور اصلی همکاری این دو کشور تنها محدود به آب‌های سطحی بوده و در خصوص آب‌های زیرزمینی همکاری عمده‌ای بین دو کشور وجود ندارد، این دو کشور در حوضه‌های آبریز قره قوم و اترک مشترک بوده و رودخانه‌های هریرورد و اترک دو رودخانه مشترک اصلی بین دو کشور است. بعد از کش‌وقوس‌های فراوان درباره حقابه ایران از دو رودخانه مذکور مطالعات بهره‌برداری از رودخانه همی‌رود پس از امضای عهدنامه دوستی ایران و شوروی در سال ۱۹۲۱ شروع شد که در آن زمان، ۷۰ درصد از آب این رودخانه به شوروی و ۳۰ درصد باقی مانده نیز به ایران اختصاص یافت. در سال ۱۹۵۸ و طی موافقت‌نامه‌ای بین دو کشور، قرار شد مطالعات احداث سد مشترک مرزی آغاز شود. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال ترکمنستان، قرارداد مطالعات تکمیلی احداث سد هریرود در سال ۱۹۹۱ بین ایران و ترکمنستان به امضا رسید و طی این قرارداد، حقابه ایران از هریرود از ۳۰ درصد به ۵۰ درصد افزایش یافت. عملیات احداث این سد نیز در سال ۲۰۰۰ آغاز شد و درنهایت در سال ۲۰۰۵ با حضور رؤسای جمهور وقت دو کشور افتتاح شد. با احداث سد دوستی، جریان آب رودخانه هریرود از فصلی به دایمی و قابل‌کنترل تبدیل شد و امکان بهره‌برداری سالانه ۸۲۰ میلیون مترمکعب آب را برای هر دو کشور فراهم کرد. از مجموع ۴۱۰ میلیون مترمکعب حقابه سالانه ایران، ۱۵۰ میلیون مترمکعب برای تأمین بخشی از آب آشامیدنی شهر مشهد اختصاص یافت، آب کشاورزی موردنیاز دشت سرخس در ایران و مناطق مرزی ترکمنستان نیز تأمین شد.
این سد توسط ایران و ترکمنستان به‌صورت مشترک و بدون حضور افغانستان احداث شد. این در حالی بود که آب این سد از کوهای افغانستان سرمنشأ می‌گیرد و به‌نوعی آب ورودی این سد در اختیار این کشور است و در زمان احداث این سد متأسفانه هیچ‌گونه توافق‌نامه ضمنی و رسمی با دولت افغانستان منعقد نشد که حقابه این سد تضمین شود. به همین دلیل کشور افغانستان در طول سال‌های اخیر حدود ۵ سد و بند را روی بالادست این سد احداث کرد و عملاً هیچ آبی برای تغذیه مخزن این سد وارد نشد. طی این سال‌ها، کشور ایران مذاکرات زیادی با دولت افغانستان داشته که اجازه دهد آب به مخزن این سد وارد شود اما تاکنون هیچ خروجی مشخصی در این زمینه به وجود نیامده است. این در حالی است که طبق کنوانسیون ۱۹۹۷ سازمان ملل متحد، دولت‌هایی که در حوزه رودخانه‌های مشترک قرار دارند، می‌توانند در قلمرو سرزمینی‌شان بهره‌برداری معقولی از جریان آب حوضه آبریز فرامرزی داشته باشند. اما ضروری است که در این خصوص آسیبی به کشورهای همسایه نرسد. از آن جا که با تکمیل سد پاشدان در بالادست سد دوستی در کشور افغانستان، دو کشور ایران و ترکمنستان تحت تأثیر منفی قرار می‌گیرند، انتظار از دستگاه‌های دخیل این است که سراغ ابزارهایی که کنوانسیون‌های بین‌المللی در اختیار ایران قرار می‌دهد بروند.
دیپلماسی آبی برای سد دوستی
امروز که مشهد مقدس میزبان اجلاس سالانه سازمان همکاری اقتصادی (اکو) است و بناست وزرای خارجه ۱۰ کشور از جمله ایران و ترکمنستان که در این مقوله سهیم و مشترک هستند و ذی‌نفعان بهره‌برداری از سد دوستی هستند در این اجلاس حضور داشته باشند. فرصت مناسبی است تا دو کشور ترکمنستان و ایران به‌عنوان بهره‌برداران اصلی این سد جلسات مشترکی داشته باشند و توافقات صورت بگیرد که دولت افغانستان همکاری لازم برای آزادسازی حقابه سد دوستی در بالادست رودخانه هریرود داشته باشد و بتوان در راستای حسن هم‌جواری و دیپلماسی آبی حقابه این سد را احیا کرد تا بتوان بخشی از بحران آبی در دو کشور را جبران کرد.
در گفت و گو با ناصر خلقی کارشناس ارشد حوزه آب مطرح شد
قاعده «HBO» راه‌حل تنش آبی حوضه های آبریز مشترک
ناصر خلقی کارشناس ارشد حوزه آب در گفت وگو با خراسان با اشاره به بحران‌های آبی در حوضه های آبریز مشترک و انتقاد از کم فایده بودن کمیساریای بین المللی و یا مشترک کشورها برای حل مسائل و مشکلات آبی بین کشورها می‌گوید: ۳۵ سال پیش هلندی‌ها روی موضوع دیپلماسی آب‌کار کردند و سازمان‌های حوضه‌های آبریز (HBO) را اجرایی کردند که بسیار دقیق‌تر از کمیساریای بین‌المللی عمل می‌کنند. در حال حاضر حدود ۲۹۰ حوضه آبریز و رودخانه مشترک بین کشورهای دنیا داریم که یا مثل رودخانه هریرود از سرزمینی وارد مرز یک کشور (ایران) می‌شود و سپس وارد کشور ثالث (ترکمنستان) می‌شود. یا مانند نیل که از یک سرزمین وارد یک سرزمین می‌شود و یا مانند ارس که روی خط مرزی قرار می‌گیرد. وقتی هلندی‌ها این سازوکار را طراحی کردند و درباره رودخانه بزرگ دانوب که در حدود ۱۲ کشور اروپایی در جریان است عملیاتی کردند و الان هیچ‌گونه مشکلی در حوضه دانوب بین کشورهای اروپایی وجود ندارد. مثال دیگر حوضه آبریز مکونگ در جنوب شرق آسیای و کشور چین است که بین چندین کشور مشترک بود که بر اساس همین قاعده (HBO) کشور چین همکاری کرد و الان هیچ مشکلی بین این ۵ کشور وجود ندارد. وی می افزاید: پیشنهادی که می‌توان در قالب همین اجلاس اکو مطرح کرد، عملیاتی کردن و استفاده کردن از قاعده (HBO) برای حل مشکل و اختلافات حوضه‌های آبریز مشترک است که اگر کشورها و وزرای خارجه آن‌ها این قاعده را بپذیرند و به‌صورت مشترک بر اساس آن درباره حوضه‌های مشترک آبریز و رودخانه‌های مشترک مرزی تصمیم‌گیری کنند قطعاً بخش عمده‌ای از مشکلات ما با کشورهای همسایه درباره مسائل آبی برطرف خواهد شد.
دیدگاه ها