یلدا از نگاه نجومی و تقویم ایرانی

فائزه مهاجر- روزنامه خراسان/یلدا واژه‌ای سریانی به معنای زایش و تولد است و شب یلدا که به عنوان بلندترین شب سال شناخته می‌شود، یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی است که ریشه‌های آن در دانش نجومی و تقویم کهن ایران باستان نهفته است. ایرانیان باستان از نخستین تمدن‌هایی بودند که با استفاده از ابزارهای ساده، پدیده‌های نجومی را ثبت و تحلیل می‌کردند. آن‌ها از ابزارها، شاخص‌های خورشیدی و برج‌های رصدی برای اندازه‌گیری طول روز و شب و پیش‌بینی انقلاب‌های خورشیدی استفاده می‌کردند. تقویم خورشیدی ایرانی که بر اساس دقیق‌ترین محاسبات نجومی شکل گرفته و هنوز یکی از دقیق‌ترین تقویم‌های جهان است، بازتابی از این دانش پیشرفته است. برای ایرانیان باستان که زندگی‌شان به طبیعت وابسته بود، درک دقیق انقلاب زمستانی حیاتی بود. محاسبه انقلاب زمستانی و همزمانی آن با شب یلدا، به‌ویژه در دوران هخامنشیان و ساسانیان، نشان‌دهنده درک عمیق ایرانیان از حرکت خورشید و چرخه فصل‌هاست.
  یلدا شروع انقلاب زمستانی
شب یلدا که مصادف با انقلاب زمستانی (Winter Solstice) در نیمکره شمالی است و از نظر نجومی جایگاه ویژه‌ای دارد، زمانی اتفاق می‌افتد که خورشید در مدار خود به جنوبی‌ترین نقطه آسمان می‌رسد. در این زمان، محور زمین به گونه‌ای قرار می‌گیرد که نیمکره شمالی کمترین مقدار نور خورشید را دریافت می‌کند و شب به بیشترین طول خود می‌رسد. این پدیده که نتیجه‌ حرکت مداری زمین به دور خورشید و انحراف محوری آن است، در تقویم ایرانیان باستان جایگاه خاصی داشت.
  چرا انقلاب زمستانی رخ می‌دهد؟
انقلاب زمستانی (Winter Solstice) یکی از چهار نقطه کلیدی حرکت زمین در مدارش به دور خورشید است. همان طور که می‌دانیم انحراف محور چرخش زمین نسبت به حالت عمود بر صفحه مدار آن عامل اصلی تفاوت طول شب و روز در روزهای مختلف سال است. پدیده انقلاب زمستانی زمانی رخ می‌دهد که محور زمین به گونه‌ای متمایل می‌شود که یکی از نیمکره‌ها ( نیمکره شمالی) کمترین میزان تابش خورشید را دریافت می‌کند. این رخداد در تقویم میلادی معمولاً بین ۲۱ تا ۲۳ دسامبر (مصادف با حوالی ۳۰ آذر در تقویم خورشیدی) اتفاق می‌افتد. در واقع انقلاب زمستانی به دلیل انحراف محوری زمین اتفاق می‌افتد. محور چرخش زمین نسبت به صفحه مداری آن (دایره البروج) ۲۳.۵ درجه مایل است. این انحراف باعث می‌شود که در طول سال، بخش‌های مختلفی از زمین به صورت مستقیم‌تر یا غیرمستقیم‌تر تحت تابش خورشید قرار گیرند.
  ویژگی‌های نجومی انقلاب زمستانی در نیمکره شمالی
کوتاه‌ترین روز و طولانی‌ترین شب|در این روز، خورشید کوتاه‌ترین زمان ممکن را در آسمان حضور دارد. در برخی نقاط مانند دایره قطبی شمال، خورشید اصلاً طلوع نمی‌کند (پدیده شب قطبی).
پایین‌ترین زاویه تابش خورشید|خورشید در انقلاب زمستانی به پایین‌ترین نقطه خود در آسمان می‌رسد و زاویه آن با افق بسیار کم است. این زاویه در ایران معمولاً بین ۲۵ تا ۳۰ درجه است.
آغاز افزایش طول روز|پس از انقلاب زمستانی، روزها به تدریج طولانی‌تر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند که این تغییر چرخه‌ای نماد بازگشت نور و زندگی در فرهنگ‌های مختلف است.
  جنبش خورشید در دایره البروج
در زمان انقلاب زمستانی، خورشید در آسمان به جنوبی‌ترین نقطه مسیر خود در دایره البروج می‌رسد و زاویه تابش آن نسبت به نیمکره شمالی به حداقل مقدار خود کاهش می‌یابد. به همین دلیل، ساکنان نیمکره شمالی کمترین طول روز و بیشترین طول شب را تجربه می‌کنند. خورشید در این زمان از نظر نجومی در برج جدی (Capricon) قرار دارد. این لحظه به معنای بازگشت تدریجی خورشید به سمت شمال و افزایش تدریجی ارتفاع آن در آسمان است.
  اثرات انقلاب زمستانی بر طبیعت
 تغییرات اقلیمی فصلی| کاهش زاویه تابش خورشید باعث سرد شدن هوا و آغاز زمستان می‌شود. این پدیده نه تنها بر دما، بلکه بر چرخه‌های حیاتی گیاهان و حیوانات نیز تاثیر می‌گذارد.
 اهمیت برای کشاورزی| در جوامع کشاورزی، انقلاب زمستانی نقطه‌ای برای برنامه‌ریزی چرخه‌های کاشت و برداشت بود، زیرا نشان‌دهنده نزدیک شدن به فصل بهار و بازگشت گرما بود.
پس از این شب، زمین به تدریج به موقعیتی می‌رسد که روزها طولانی‌تر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. این تغییر در طول روز و شب برای جوامع کشاورزی که زندگی آن‌ها به چرخه‌های طبیعی وابسته بود، از اهمیت حیاتی برخوردار بود. ایرانیان باستان این لحظه را به عنوان نقطه عطفی برای بازگشت گرما و روشنایی جشن می‌گرفتند.  در آیین‌های ایرانی، خورشید نماد زندگی، گرما و روشنی بود و در آیین‌های باستانی که در ایران رواج داشت، خورشید نماد اصلی حیات و روشنایی بود، بنابراین شب یلدا به عنوان طولانی‌ترین شب سال، نمادی از غلبه تاریکی و نیروهای منفی بر نور و نیروهای مثبت محسوب می‌شد. اما پس از این شب، بازگشت تدریجی خورشید و افزایش طول روز، به معنای تولد دوباره نور بود.