کتاب، ابزار بزرگ تغییر

سید مصطفی صابری- روزنامه خراسان/ کتاب هم‌نشین خوبی است چون به‌کمکش با بزرگ ترین ذهن‌های گذشته و حال دنیا در ارتباطیم. سعدی می‌گوید: «تو اول بگو با کیان زیستی/ من آن‌گه بگویم تو خود کیستی»؛ کلام سعدی قرن‌ها بعد به شکل این ایده بیان شد که «افکار هرکدام ما متاثر از ۵ نفری است که بیشترین ارتباط را با آن‌ها داریم». هرچند این ایده کم و زیاد دارد و نقش بسیاری از عوامل محیطی، ژنتیکی و نهادی مثل رسانه، فضای مجازی و... را نادیده گرفته، اما اگر قائل باشیم به جای ۵ نفر، می‌توانیم متاثر از ۵ چیز باشیم، این ایده دقیق‌تر می‌شود؛ یعنی ممکن است ما بیشترین تاثیر را از ۵ شخص یا چیزی بگیریم که بیشترین هم‌نشینی را با آن‌ها داریم. از تلویزیون و شبکه نمایش خانگی، تا سینما، کتاب، مجلات، طبیعت و... یعنی اگر به طور مثال بیشترین زمان اوقات‌فراغت‌مان را صرف کوهنوردی کنیم و خودمان را در دل کوه‌ها به‌عنوان عنصر کوچکی ببینیم، دیگر مشکلات‌مان را بزرگ تصور نمی‌کنیم و در افکار و رفتار هم از کوهنوردی یاد می‌گیریم مدام در تکاپوی این باشیم که چالش جدیدی را از سر بگذرانیم. حالا چرا این هم‌نشین مهم است؟ مکانیزم‌های مختلفی دست به دست هم می‌دهند تا شخصیت ما شکل بگیرد؛ نهاد خانواده، تروماهای کودکی، مدرسه، محله، شهر، رفیق و... در بیشتر اوقات ما تصادفاً و بدون هیچ انتخابی در مرکز این ارتباطات بودیم و ممکن است از تاثیر ناخودآگاه هر کدام از آن‌ها چنان غافل باشیم و ما را به نقطه‌ای ببرند که انتخاب ما نبوده. اما برای آن‌که مسیر بین آن‌چه هستیم و آن‌چه می‌خواهیم و باید باشیم را بهتر طی کنیم باید همنشین کتاب باشیم که عصاره اندیشه‌های بزرگان است. قرار نیست هر کتابی ما را به نقطه مطلوب برساند، گاهی مطالعه یک کتاب بی‌محتوا ممکن است نه تنها چیزی به ما اضافه نکند؛ بلکه ما را در جهل مرکبی فرو ببرد که توهم دانستن داشته باشیم و در همان چیز که درست هم نیست متوقف شویم. در روزهای پایانی هفته «کتاب» می‌خواهیم کمی بیشتر درباره کتاب خوب و کتاب‌خوانی موثر بدانیم و بخوانیم.  
شیرجه در دنیای کتاب
مینی‌بوک‌ها خوب هستند یا نه؟ نسخه صوتی کتاب‌ها همان کارکرد نسخه اصلی را دارند و... در این مطلب به چند سوال رایج درباره کتاب‌خوانی پاسخ دادیم
کتاب‌خوانی هم مثل هر کار دیگری فوت‌وفن‌های خودش را دارد. برای کتاب‌خوان شدن بهتر است از کتاب‌های ساده و روان اما با محتوای خوب شروع کنیم. اما باید حواس‌مان باشد که یک کتاب تنها مقدمه‌ای است برای پیش رفتن و خواندن عمیق‌تر. باید با نگاه انتقادی کتاب‌ها را بخوانیم، نویسنده معروف یا کتاب پرفروش، دلالت بر خوب بودن محتوا نیست. بهتر است کتاب‌های متنوع را در یکی دو حوزه خاص بخوانیم تا عمیق شویم. پراکنده‌خوانی خوب است اما نه به‌صورت همزمان. یعنی باید با چند کتاب به یک کنجکاوی مهم یا نیاز ذهنی پاسخ دهیم و بعد سراغ موضوعات دیگر برویم. در این بین چند نکته مهم دیگر وجود دارد که سوال پرتکرار علاقه‌مندان به کتاب است که در ادامه به آن پاسخ می‌دهیم.
۱. سراغ مینی‌بوک‌ها برویم؟
این روزها پلتفرم‌های زیادی خلاصه کتاب ارائه می‌دهند. با فرض این‌که کتاب‌ها خوب و با اجازه ناشر و نویسنده خلاصه و به‌اصطلاح مینی‌بوک شده باشند، باید توجه کنیم که مینی‌بوک خوانی برای مرور کتابی که قبلاً خواندیم و حالا نیاز داریم محتوایش در ذهن‌مان تثبیت شود خوب است. حتی مطالعه چند مینی‌بوک برای این‌که یک کتاب خوب را انتخاب کنیم و کامل بخوانیم هم می‌تواند خوب باشد. اما این‌که پادکست خلاصه کتاب گوش دهیم و مینی‌بوک بخوانیم، بعد هم تصور کنیم کتاب‌خوان هستیم اشتباه است. در این بین مطالعه خلاصه کتاب‌های توسعه‌فردی و کتاب‌های روان‌شناسی غیر دانشگاهی و... می‌تواند با رعایت نکات قبل خوب باشد اما مطالعه خلاصه رمان در هر شرایطی اشتباه است چون اگر قصه بدون توصیف و فضاسازی نیازی به روایت ساده و خلاصه داشت، خود نویسنده این کار را کرده بود.
۲. صد کتاب قبل از مرگ؟
فضای مجازی و پیج برخی بلاگرهای کتاب پر است از فهرست‌های عجیب که باید قبل از مرگ بخوانیم. اما آیا چنین مدلی از کتاب خوانی موثر است؟ وقتی راجع به موضوعی کنجکاو نباشیم و کتابی را بخوانیم مثل آن است که عطش نداشته باشیم و آب بنوشیم. اگر می‌خواهید مطالعه‌تان اثرگذار باشد به این موضوع دقت کنید که شما یک آدم بسیار خاص در دنیا هستید با زمینه‌های اجتماعی و شخصیتی متفاوت از بقیه؛ بنابراین نیازهای خاص خودتان را دارید؛ پس در مطالعه باید به آن نیازها پاسخ دهید. شاید بهترین کتاب‌ها مسئله ذهنی شما نباشد و یک کتاب نشناخته بتواند افق دیدتان را عوض کند.
۳. سراغ کتاب صوتی برویم؟
برخلاف دنیای مینی‌بوک‌ها که در آن خلاصه رمان توصیه نمی‌شود در دنیای کتاب صوتی بیشتر رمان‌ها حین اجرای صوتی حرفه‌ای شنیدنی و اثرگذار هستند. با کتاب صوتی می‌توانید وقت‌های مرده‌تان را در اتوبوس و مترو زنده کنید؛ به ویژه اگر مطالعه معمولی حین حرکت حال‌تان را بد می‌کند. اما به این نکته توجه داشته باشید که کتاب‌های تخصصی، کتاب‌های توسعه فردی، روان‌شناسی غیربازاری و ... آثاری هستند که تامل و تمرکز بیشتری می‌طلبند و نسخه صوتی‌شان توصیه نمی‌شود.
بهترین کتاب‌ها برای کودکان با نیازهای ویژه
آن چه باید درباره ویژگی‌های کتاب‌هایی بدانید که می توانند به رشد کودکان معلول جسمی-حرکتی، سندروم داون، بیش فعال، زبان‌پریش و ... در حوزه‌های مختلف کمک کنند
کودکان و نوجوانان نابینا یا کم‌بینا، ناشنوا یا کم‌شنوا، اوتیستیک، مبتلایان به فلج مغزی، سندروم آسپرگر، سندروم داون، معلولان جسمی-حرکتی، کودکان خوانش‌پریش یا زبان‌پریش و بیش فعال که در گروه کودکان و نوجوانان با نیاز ویژه قرار می‌گیرند، به دلیل شرایط و نیازهای خاص‌شان، به محصولات و خدمات ویژه نیاز دارند. یکی از محصولاتی که می‌تواند با مناسب سازی در اختیار این گروه قرار بگیرد و به رشد آنان در حوزه‌های مختلف کمک کند، کتاب است که توجه افراد درگیر در تولید محتوا و خانواده‌ها به نکته‌های حول این موضوع اهمیت زیادی دارد.
ترفندهای آسان‌کردن کتاب برای چنین کودکانی
در مناسب‌سازی کتاب برای این گروه از کودکان و نوجوانان، علاوه بر توجه به ارزش‌های ادبی و هنری اثر، در نظر گرفتن توانایی‌های زبانی، جسمی و ذهنی آنان، اهمیت زیادی دارد. با توجه به همین موارد، شیوه‌های مختلفی برای مناسب‌سازی کتاب بر اساس شرایط و نیازهای این کودکان و نوجوانان مطرح شده است. ساده کردن متن یا آسان کردن آن برای خواندن، یکی از این شیوه‌هاست که به‌خصوص در تولید کتاب برای کودکان بیش فعال یا کودکان دچار خوانش‌پریشی انجام می‌شود. برای آسان خوان کردن متن می‌توان چنین عمل کرد: «استفاده از فونت‌های درشت‌تر، ایجاد فضای بیشتر بین واژه‌ها، استفاده از جمله‌های کوتاه با زبانی زنده و غنی، استفاده از خط ربط برای واژگان بلند، کوتاه کردن سطرهای کتاب و استفاده از تصاویر مناسب و در پیوند با متن».
داستان‌هایی که شخصیت زیاد نداشته باشد
در تولید متن برای کودکان و نوجوانان با نیاز ویژه باید در نظر داشت که استعاره‌ها، فعل‌های مجهول و شخصیت‌های زیاد در داستان درک مطلب را برای این افراد سخت می‌کند. واژه‌ها و ساختار دستوری متن در این کتاب‌ها باید ساده و حجم مطالب کم باشد. از آن جا که شناخت برخی حروف برای کودکان خوانش پریش آسان نیست، نویسنده در زمان نگارش متن کتاب برای این دسته از کودکان باید امکان اشتباه گرفته شدن حروف را در نظر بگیرد. درباره کودکان و نوجوانان بیش فعال، چون زمان تمرکز کوتاه است، لازم است به گزینش ژانر مناسبی که سبب ایجاد انگیزه خواندن در این کودکان و نوجوانان شود، توجه کرد.
به تصویرگری هم دقت کنید
چون مشاهده برخی تصاویر ممکن است باعث آشفتگی کودکان مبتلا به اوتیسم شود، باید در تصویرگری کتاب برای این کودکان دقت زیادی داشت. در یک مطالعه، کسانی که از نظر ذهنی بسیارناتوان بودند، عکس یا تصویرهای واقع گرا را بر سایر تصاویر ترجیح دادند. در تصویرسازی برای کم توانان ذهنی بسیار مهم است که اشیا متناسب با متن نشان داده شوند. کتاب‌های بی‌کلامی که به شکلی ساده و روشن اشیا را نشان دهند و داستان‌های ساده‌ای را بیان کنند، می‌توانند به بازسازی و ترمیم زبان کودکان زبان پریش کمک کنند. در کمیک استریپ‌هایی که برای کودکان با نیاز ویژه آماده می‌شوند، بازگویی داستان به شکل خطی به ترتیب تاریخ و آوردن تصویرهایی روشن، ملموس و قابل درک کمک کننده خواهد بود. در این کمیک استریپ‌ها باید تعداد شخصیت‌های داستان کم باشد.

کتاب‌های صوتی یا دارای تصاویر قابل لمس
در کتاب‌های بریل که برای کودکان نابینا یا دارای اختلالات جدی بینایی عرضه می‌شوند، می‌توان برای جذابیت بیشتر از تصاویر قابل لمس استفاده کرد. برای بسیاری از نابینایان، کتاب‌های بریل و کتاب‌های گویا مکمل هم هستند اما کودکان و نوجوانانی که از ابتدا نابینا نبوده‌اند و بینایی خود را در طول زندگی از دست داده‌اند، معمولا کتاب‌های گویا را بر کتاب‌های بریل ترجیح می‌دهند. در تولید کتاب برای کودکان نابینا، می‌توان با قرار دادن برگه‌های افزوده‌ای از جنس پلاستیک شفاف چاپ شده به خط بریل بین صفحه‌های کتاب معمولی، به والدین کمک کرد تا آن‌ها هم بتوانند کتاب را برای کودک خود بلندخوانی کنند. کتاب‌های بریل الکترونیکی که قابلیت تبدیل به صوت را دارند، هم می‌توانند برای این گروه استفاده شوند.
ترانه‌ها برای کودکان دارای لکنت زبان
ترانه-متل‌ها از متن‌های مناسب برای بهبود لکنت زبان کودکان هستند. کتاب‌های دارای تصویر با زبان اشاره، برای کودکان دارای مشکل شنوایی مناسب‌اند. کتاب‌های دارای نشانه‌های تصویری، بلیس و پکتوگرام که نوع الکترونیکی آن ها هم موجود است، امکان خواندن را برای کسانی که توان درک یا استفاده از حروف عادی ندارند، فراهم می‌کنند.
کتاب‌های پارچه‌ای کنجکاو کننده
کتاب‌های پارچه‌ای و حسی-لمسی در صورتی که در ساخت آن ها از مواد مناسب و هماهنگ با داستان استفاده شود و کنجکاوی را برانگیزند، می‌توانند برای کودکان دارای حرکات غیرارادی، کودکان نابینا یا کودکانی که دارای کارکردهای حرکتی ضعیف هستند، مناسب باشند و به پیشرفت حس لامسه آنان کمک کنند. امروزه برای مناسب‌سازی انواع کتاب برای کودکان و نوجوانان با نیاز ویژه می‌توان از هوش مصنوعی هم بهره گرفت. بهره‌گیری از فناوری، تولید کتاب مناسب و ارائه خدمات کتابداری به این گروه از جامعه، خدمتی ارزشمند است که امیدواریم بیش از پیش مورد توجه اهالی فرهنگ قرار بگیرد.